A CASA DA MISERICORDIA DE MONDOÑEDO.

 

Don Henrique Cal Pardo, na súa voluminosa obra titulada Episcopologio Mindoniense, ao tratar da figura do bispo mindoniense don Francisco Cuadrillero e Mota destaca, aparte do seu aspecto bondadoso, a caridade practicada, tanto cos monxes franceses chegados a estas costas fuxindo dunha Francia revolucionaria, como cos bebes abandonados para os que crea a Casa Cuna de Mondoñedo e coas mulleres desamparadas dedicadas á prostitución para as que crea a Casa da Misericordia.

Esta casa de recollida de prostitutas quería cumprir dous fins: o primeiro retirar a estas mulleres dese pernicioso oficio e o segundo formalas nun emprego, para que, ao abandonar a citada casa puidesen atopar un traballo alleo ao que viñan realizando.

Esta fórmula tamén se intenta implantar en Ferrol[1], un 20 de agosto de 1783, cando o alcalde, Manuel álvarez Caballero, retomaba a idea, formulada previamente por Xosé Cornide, de crear un hospicio no que recoller aos vagabundos e prostitutas e formalos laboralmente. Buscaba o alcalde a participación do bispo Cuadrillero, pero o exiguo caudal económico do prelado nese momento impídelle participar nel.

Como se trataba ás prostitutas nese Ferrol de mediados do século XVIII?

Na obra que empregamos como base cóntannolo (Martín García, 2004:346) empregando o relato, en primeira persoa, do viaxeiro inglés William Dalrymple, o que, estando en Ferrol contemplaba a escena da expulsión de varias mulleres acusadas de exercer a prostitución “vi echar de la villa a son de tambor a quince mujeres de  mala vida; estaban sentadas en una escalera que llevaban los hombres horizontalmente a hombros, llevaban afeitada la cabeza y las cejas”.

En 1783 o alcalde de Ferrol informaba ao bispo de Mondoñedo ter sentenciado a un grupo de mulleres a vergoña pública e a seis anos de reclusión.

A casa da Misericordia de Mondoñedo estaba instalada nunha fábrica de olandillas ( un tipo de tela confeccionada) que don Lois López Lombardía levantara no barrio mindoniense de San Lázaro aló polo ano de 1740. O bispo Cuadrillero mercará á viúva de Lombardía o citado edificio por 90.000 reais (Cal Pardo, 2003:814) para crear nela a citada casa de acollida.

A de Mondoñedo, tal e como acredita Martín García (2004:348) seguía os mesmos patróns existentes noutros establecementos similares (casa da Galera en Santiago de Compostela ou a Casa de Misericordia de Madrid). Tratábase dun centro que combinaba a reclusión, porque estaban recluídas forzosamente, co aprendizaxe dun traballo que, tralo abandono da reclusión, lles permitise reinsertarse na sociedade e poder vivir sen ter que caer, de novo, no oficio da prostitución. “Durante su estancia en la casa, las mujeres estaban bajo la autoridad de un matrimonio de intachable conducta moral y se les introducía en el aprendizaje del hilado y tejido... El planteamiento de su fundador con este establecimiento era que, una vez cumplida la pena, las muchachas pudieran reintegrarse a la vida en la villa, bien accediendo al matrimonio o bien empleándose como criadas. El propio prelado se congratulaba, en una carta dirigida al alcalde mayor en septiembre de 1783, de que los buenos efectos de esta casa se han experimentado por la reforma de vida de muchas que salieron para tomar estado de matrimonio o para servir con fidelidad y satisfacción de sus amos. Cuadrillero abogaba por evitar que entrasen en ella las reincidentes pues su mal ejemplo podía pervertir a las demás”.

Sobre esta fundación nada máis sabíamos. Descoñecíamos o número de mulleres atendidas, nin o tempo de estadía e, moito menos, o nome dalgunha delas. Pero, de vez en cando, as musas da historia teñen a ben outorgar agasallos.

Esta vez foi nunha busca que levamos a cabo no libro de entrada e saída de enfermos do hospital de San Paulo de Mondoñedo cando nos atopamos con varias mulleres que entraran no citado centro asistencial; nada estraño por outra parte.

Entre os días 28 de xuño de 1782 ata o 6 de marzo de 1784 localizamos un total 13 ingresando no hospital procedentes da Casa da Misericordia. Nada especial, polo menos nun principio.

Para o ano 1782 localizábamos a unha muller, María Teresa Figueroa, da parroquia de Santiago de Lugo, que permanece ingresada 13 días.

Ao ano seguinte, 1783, entraban dúas mulleres:

Xosefa Fernández, natural de Bacoi e de 23 anos de idade, permanece 10 días; filla de nai solteira, Xoana Fernández, veciña de Bacoi, “no supo dar razón de su padre”. Realmente non quixo dar razón de quen era seu pai, porque ela tiña que sabelo, como imos saber nós.

Si era veciña da parroquia de Bacoi e tiña 23 en 1783 tivo que nacer en 1760. Así é, o cura párroco de Bacoi bautizaba, un 23 de abril dese ano, a unha filla de “María Juana Fernandez, soltera, al presente vecina de esta dicha parroquia de Bacoi y oriunda de San Martin de Mondoñedo y de Joseph Marful da Estrella, soltero, vecino de San Martin de Mondoñedo, segun sentencia y espontanea que se me esibio”.

Manuela Lodeira, natural de Sobrado dos Monxes; tras 15 días abandona o hospital. Filla de matrimonio lexítimo, pero seus pais faleceran ambos.

Os datos curiosos comezan a aparecer no ano seguinte, datos que nos dan unha visión, inequívoca, da situación que vivían esas mulleres, probable maltrato físico, na Casa de Misericordia.

Neste ano de 1784 vemos que entran no hospital un total de 10 mulleres, incremento substancial que chama poderosamente a atención. Nun primeiro momento coidamos que se trataría dun accidente, pero, inmediatamente, comprobamos que era outra cousa.

María Valcarce, natural da parroquia de San Nicolau de Vilafranca do Bierzo,filla lexítima e seus pais semellan estar vivos. Entraba o 7 de xaneiro e fuxía, escapando por unha ventá, sete días despois.

Podería tratarse dun feito illado de non ser porque nos meses seguintes prodúcense dúas entradas grupais de mulleres da Casa da Misericordia no hospital de San Paulo.

     Fotografía facilitada por Abel Vigo García, a quen lle agradecemos o detalle.

A primeira delas é o 18 de febreiro, data na que entraban 5 mulleres. Destas  cinco tan só Francisca López, da parroquia de Rúa (filla lexítima e pais defuntos) e Antía Fernández, da parroquia de Bendia (filla natural de don Xoán Saavedra), quedan ingresadas no hospital.

As tres restantes son:

Marta Valcarce, de Vilafranca, e irmá da muller escapada a principios de ano.

Estebana Vidal, de San Pedro de Talla (Santiago de Compostela e pais defuntos).

Xosefa García Villaronte, esta última de Mondoñedo (filla de matrimonio lexítimo e pais vivos).

A tres escapan do hospital, a de Mondoñedo o día 26 de febreiro e as outras dúas o día 1 de marzo.

O día 6 de marzo de 1784 entraba outro grupo de 4 mulleres, das que non se aporta a veciñanza. Dous días despois, o día 8 de marzo, todas elas escapan do hospital.

Moitas interrogantes nos xorden agora, moitas delas relativas ás condicións laborais existentes nesa Casa, ás condicións de vida e persoais polas que pasaban esas mulleres. Mulleres que preferiron escapar cara un futuro incerto e perigoso, senón mortal, antes que seguir vivindo onde estaban.

A Casa da Misericordia de Mondoñedo foi unha boa idea que saíu, como moitas, mal.

 

 

 

 

---

[1] Para o estudo do fenómeno da prostitución dezaoitesca  véxase a obra que nos sirve de base  Martín García, Alfredo (2004): “Prostitutas, pobres y expósitos. Marginados y excluídos en el Ferrol de finales del Antiguo Régimen”, Semata, 16 :  333-355.

 

LUCES E SOMBRAS SOBRE ELISEO MARTÍNEZ PILLADO.

 

Neste mes de decembro do 2024 terá lugar o primeiro centenario do falecemento de Eliseo Martínez Pillado; por esta razón coidamos necesario publicar unha serie de artigos encamiñados a dar luz sobre esta figura e a da súa esposa Pilar Otero Pillado.

Antes de comezar co tema deste artigo compre explicar, en primeiro lugar, cal foi a impronta que este matrimonio deixou no pobo de Foz.

Tal vez, as novas xeracións descoñezan a estes persoeiros, pero, seguramente, se collen o primeiro apelido de cada un deles verán que forman Martínez Otero; inmediatamente chegarán á conclusión que estamos a falar dun dos colexios privados existentes en Foz, non erran, pero quédanse escasos porque eses dous apelidos dan nome á Fundación Martínez Otero que engloba os dous colexios privados focenses ademais do asilo de anciáns que, a pesar de estar pechado hoxe en día, acolleu a centos e centos de persoas sen recursos.

Este matrimonio sen fillos, pero con descendentes directos pois tanto el como ela tiveron sobriños e irmáns, decide doar os seus bens raíces, mobles e monetarios para a creación da Fundación Martínez Otero, tal e como iremos explicando ao longo desta serie de artigos, da que se beneficiarán un bo número de nenos e nenas focegas, así como anciáns desamparados.

Máis sobre este matrimonio tense construído edificio baseado en falacias, mentiras intencionadas, erros repetidos ao longo do tempo que deron como resultado unha imaxe bastante distorsionada da que, en realidade, tiveron.

Ao longo do século que vai dende o seu falecemento ata hoxe en día fóronse vertendo, e transmitindo oralmente, unha serie afirmacións erróneas (descoñecemos si intencionadamente ou non) que neste artigo intentaremos corrixir.

Sobre o matrimonio, pero en especial sobre Eliseo Martínez Pillado tense dito que:

1.       Fixo a súa riqueza coa usura e co engano á hora de prestar cartos.

2.       Doaron todo o que posuían, cando tiñan preta a morte, para expiar os pecados que cometeran en vida.

3.       O cemiterio nunca o quixo no lugar onde está porque o vía dende a súa casa e por iso se soterrou en San Cosme de Barreiros.

Na consciencia de que seguramente se dixeron moitas máis cousas sobre este matrimonio intentaremos corrixir as tres anteriores.

Fixo a súa riqueza coa usura e co engano á hora de prestar cartos.

Temos escoitado que Eliseo Martínez prestaba cartos cun alto interese para mercar o gran necesario para a semente ou mercar certas propiedades, tamén se nos dixo que cando ías pagar, en tempo e forma, el convencíate de que non corría présa, que empregases os cartos en comida para os teus fillos. Tamén se oe que cando ías pagar el, curiosamente, non se atopaba na casa nunca, pero cando o prazo legal para pagar pasaba, entón si que aparecía para quedarse coas fincas que se empregaran como aval do préstamo. A bondade recibida cando se lle ía pagar en tempo transformábase en ansia propia dunha rapaz cando o tempo transcorrera.

Practicou Eliseo Martínez a usura? Pois non sabería responder a esta pregunta, polo menos ata que apareza documentación que acredite ou desminta o afirmado na pregunta.

Probablemente practicara a usura, ou non, iso, polo de agora non o sei. O que si sabemos é que non se fixo rico con esas prácticas pois el herdara a riqueza de seu pai.

Seu pai, Francisco Martínez del Río, escribán de profesión, fillo doutro escribán, Antón Martínez, aparece no ano 1848 (contaba Eliseo Martínez con seis anos) como o maior contribuínte de todo o concello de Foz. O Boletín Oficial da Provincia de Lugo (1848, 13 de decembro) así nolo di pois na relación de maiores contribuíntes aparecen: Francisco Martínez del Río, de Foz, pagando 1.548 pesetas; Antón Fernández, de Foz, pagaba 1.076; Francisco Mon, de Santa Cilla, 1.057; AntónPillado, de Nois, 913; Xosé Alonso Ramos, de Vilaronte, 861; Xaquín Fernández Pedrosa, de Fazouro, 743; Francisco Legaspi, de Santa Cilla, 496; Andrés López, de Foz, 472, Xosé Maañón, de Foz, 452; Manuel Louredo, de Cangas, 409; Nicasio Solveira, de Nois, 405 e Ramón Legaspi, de Santa Cilla, 404.

Nese mesmo ano de 1848, e para oficiar os actos fúnebres polo falecemento da súa esposa, Francisco Martínez “convocó a toda la clerecía del pais para solemnizar sus funebres funciones y acudieron treinta y uno, incluso el parroco que las celebraron segun el rito”. Poder pagar a asistencia de 31 sacerdotes, ademais de ordenar un cabodano coa participación de 10 sacerdotes, descargar mil misas pola ánima da súa esposa e doar mil reais aos pobres xa nos está a falar dunha posición económica bastante desafogada.

Situación da que fai gala cando o párroco de Foz, don Fruto Xosé Sarceda, lle pregunta, pasados dous meses do falecemento, si xa se dixeran as misas, Francisco Martínez presenta os recibos de ter dado todas as misas encargadas “advirtiendo qu elos 2.000 reales que ofreció dar de limosna, los elevó a 3.962”.

Mencionada posición que lle permite mercar entre os anos 1849 a 1861 un amplo número de propiedades, tanto rurais como urbanas.

No ano 1865, na lista composta polos cincuenta maiores contribuíntes de provincia de Lugo por territorial, aparecen dous homes en Foz: Francisco Martínez del Rio e Francisco Antón Pillado, dito doutra maneira, os maiores contribuíntes son o pai de Eliseo e seu avó materno. En 1871, nesa lista de cincuenta maiores contribuíntes da provincia, por territorial, volve aparecer Francisco Martínez, co número 34.

Esta desafogada posición económica é a que lle permite a Eliseo poder estudar en Monforte (1854-1867), posteriormente en Santiago (1860-64) e, finalmente, na Facultade de Dereito da Universidade Central de Madrid (1964-65). Tres anos despois de rematar os estudos, entre 1868 e 1871, rexentará o cargo de administrador de rendas do fielato de Foz. Entre 1879 a 1882 e 1894 a 1897 ocupará o cargo de alcalde, así como o de deputado provincial. Descoñecemos o que cobraba por exercer este último cargo pero sabemos que no ano 1888 (El Eco de Galicia, 13 de febreiro) doara aos presos do cárcere de Ribadeo a cantidade de 120 pesetas, o equivalente ás dietas do mes de decembro do ano anterior.

No primeiro testamento outorgado por Eliseo Martínez, deixalle á súa dona todos os bens que mercasen durante o matrimonio, ademais de  “los correspondientes de sus recordados señores padres que radican en dicho partido de Mondoñedo y en los de esta capital (Estase a referir á cidade da Coruña), Rivadeo, Vivero y Villalba”, polo tanto xa tiña unha riqueza adquirida por parte familiar.

Amosa tamén a súa riqueza cando, tal e como se recolle na prensa (Correo Gallego, 1899, 31 de outubro), paga do seu propio peto os gastos ocasionados polas obras da traída de auga para o barrio de Marzán (Foz).

Queda logo claro que Eliseo xa herdara riqueza, que el incrementará cos seus negocios e polo seu matrimonio con Pilar Otero.

Non necesitaba da usura para facerse rico, xa o era; aínda que iso non quere dicir que non empregase a usura nos seus negocios.

Doaron todo o que posuían, cando tiñan preta a morte, para expiar os pecados que cometeran en vida.

Tampouco é correcta esta afirmación.

Se alguén se toma a molestia de consultar a relación testamentaria deste matrimonio verán que realizaron cinco testamentos: o de 1880, 1904, 1905 e 1909 cada un o seu e o de 1925, realizado por Pilar Otero trala morte do seu marido.

O primeiro é un testamento convencional no que o marido lega sobre a esposa e viceversa.

No de 1904 xa se menciona unha doazón de 12.000 pesetas para os pobres, cada un dos esposos, polo tanto son 24.000, cantidade considerable.

No testamento do ano 1904 xa aparece o desexo de fundar un asilo para pobres desamparados en Foz, aínda faltaban 20 anos para o seu falecemento. No do ano 1905 aparte do asilo xa aparece un colexio de nenos. Ambas fundacións perfílanse, dunha maneira máis clara, no testamento do ano 1909. Aínda lles faltaban 15 e 16 anos, respectivamente, para falecer; polo tanto o desexo de crear unha Fundación benéfico-docente en Foz, por parte deste matrimonio, non responde ao desexo, de última hora, de expiar polos pecados cometidos senón que era un desexo que tiñan ambos e que irán perfeccionando nos distintos testamentos que outorgan.

A única fundación de última hora é o colexio de nenas da Nosa Señora do Pilar, que aparece no testamento de 1925 e condicionada a súa construción á existencia de sobrantes, ou non, do asilo de anciáns desamparados.

O cemiterio nunca o quixo no lugar onde está porque o vía dende a súa casa e por iso se soterrou en San Cosme de Barreiros.

Tampouco é certa esta afirmación se temos en conta os distintos testamentos.

No redactado en 1904 estipulan ambos contraentes o seu desexo de ser amortuxados “con el hábito de San Francisco, en caja de madera, cubierta de bayeta negra y sin lujo, ni pompa, ni adorno alguno. Que se le dé sepultura cristiana en el cementerio de la parroquial de Santiago de Foz, en el punto ya designado para el testador, su esposa y familia suya colocando las cruces respectivas, con sus correspondientes inscripciones” o que nos fai pensar en que ían ser soterrados en terra.

Designan o único cemiterio existente, o que estaba a carón da igrexa parroquial, porque o cemiterio do Pico do Castro aínda estaba o proxecto en estudo. Proxecto que compartían e no que deciden participar doando a cantidade de 10.000 pesetas “destinadas a la construcción de un cementerio en la villa de Foz, y lega, además, el terreno que fuese preciso y conviniese hacerlo en alguno de su propiedad. Dispone se haga un panteón sencillo, para que en el descansen los restos de su esposa, Doña Pilar Otero, los suyos, los de sus padres, los de su hermano ... Si el testador, o su esposa, falleciesen fuera de la villa de Foz, quiere y solicita de sus cumplidores trasladen los restos de donde hubieren sido sepultados sus cadáveres al cementerio de Foz y al panteón indicado”.

Polo tanto eles contaban, mellor dito, desexaban, ser soterrados no cemiterio de Foz. No testamento de 1909 estipulan que, en caso de non estar establecido legalmente o cemiterio que lles dean sepultura no de San Cosme de Barreiros, onde tiña Eliseo nicho familiar.

Descoñecemos cal foi a razón pola cal Eliseo e o alcalde de Foz, Reimunde Acevedo, se enfrontaron polo tema do cemiterio; o certo é que nun principio estiveron xuntos na elección dos terreos pero, posteriormente, acabaron enfrontándose.

Quedan estas palabras escritas aquí para desmentir, cando non erradicar, esas historias que pasaron oralmente de xeración en xeración ata converterse nunha lenda negra que se cerne sobre este matrimonio.

 

 

 

O COMERCIO DE LIÑO NO FOZ DO SÉCULO XIX

https://historiadesdebenavente.blogspot.com/2018/09/el-comercio-del-lino-en-el-norte-de.html

Cardando liño en Camargo, foto de Juan García de la Puente en 1906.

 

Á hora de falar deste comercio debemos de diferenciar entre o liño nacional (cultivado e traballado en Galicia) do foráneo (procedente de Holanda e Riga) do cal tan só o traballo de preparación e posterior fiado se realiza en Galicia.

No liño nacional tanto o seu cultivo como os posteriores traballos para converter a planta en fío e o tecido final eran realizados en Galicia. Era raro que nunha casa non existise un tear no que poder tecer liño pola noite; teas que eran vendidas ao por menor (en feiras próximas ou en pobos de Castela, transportados polos galegos que ían á sega) ou ao por maior (certas persoas que traballaban como axentes das grandes casas comerciais; compraban toda a produción que podían(casa por casa) a un prezo para vendela toda xunta a un prezo maior. Eran os coñecidos como intermediarios).

Este liño era empregado na confección de roupa interior, en sabas, panos, colchas ou mantelearía fina, mentres que a estopa se destinaba para roupa de usos domésticos. Na obra “Historia de Vivero y su concejo”, o seu autor, Xoán Donapetry, dedica laudatorias páxinas aos lenzos producidos en Viveiro,de fama nacional e internacional.

Un exemplo dese cultivo de plantas de liño na Mariña atopámolo cando, o 17 de maio de 1779, preséntanse ante o escribán (ARG sig 23911-24) varios veciños de Celeiro de Mariñaos (Antón Reigosa, Francisco de la Barrera e Xoán das Goás) denunciaban a Francisco Piñeiroa. Estes argumentaban que por Celeiro de Mariñaos baixaba “un caudaloso rio que desagua en la ria y porto de Foz, sobre cuio rio y en termino de dicha feligresia hay un puente de pizarra, vereda real y comun, al qual llega la marea y augas saladas de creciente de mar, sin envargo de que por no ser capaz para carros hay al pie la pasada para ellos , y alli hay una pieza de soto de diferentes dueños y a orillas del rio es propiedad de los tres primeros”. A pesar de pertencerlles a eles o prado permitían que se empregase libremente “comun del vecindario, asi para el pasto y guardia de los ganados como para estender y enjugar el lino de su cosecha y tambien para curtilo en los pozos o corgos, que comunmente llaman”. Na declaración doutra testemuña (Xoán Rodríguez, veciño das Saíñas) dísenos onde radican eses corgos "y enjugar en ella el lino de sus cosechas, despues de sacarlo del citado rio en donde mantienen sus pozos o corgos que tiene el mismo rio a la parte de avajo del expresado puente”.

O que nos interesa do preito é a presencia do cultivo de liño e a existencia de corgos na parte inferior da ponte de Barral, ata onde chegaban as mareas e as gabarras.

Este exemplo respondería ao cultivo e comercio nacional do liño, pero tamén existe un comercio de liño estranxeiro para grandes comerciantes galegos. Na Mariña aparecen figuras como a de Gabriel Galcerán. Leal Bóveda, na súa tese doutoral, danos conta de como este home enviara ao seu fillo Xosé ás bases rusas de Riga e San Petersburgo para facilitar este tipo de comercio.

https://www.turismoasturias.es/en/-/blogs/el-saber-de-siglos-en-diez-oficios-tradicionales-asturianos

Mentres Xosé abría o comercio do liño ruso cara Viveiro, seu pai, Gabriel vendíao ao fiado converténdose en prestamista “do rural viveirense e doutros lugares tan afastados como os Ancares e Ponteareas”. O profesor Leal Bóveda engade o nome de Ventura Catá para este negocio, aínda que neste caso tamén comercia con aceite e peixe salgado; nesta lista engade o mesmo autor o nome de Antón López Villapol, de Viveiro, que comercia con gran, con liño e cánabo de Rusia e Holanda, estas dúas últimas materias vendíaas ao fiado entre os veciños da zona.

O mesmo profesor fálanos do emprego, por parte dos grandes comerciantes, da figura dos fiadores, intermediarios entre o comprador ao por maior e os traballadores “O marco xeográfico que abranguía a súa rede comercial comprendía dende Burela, Cervo, San Cibrao, Xove, Viveiro e rural do concello, Negradas, Muras (con 19 clientes era a zona máis abastada), Santa María de Mogor, O Valadouro, Celeiro e Santa Marta de Ortigueira”. Para as terras de Ribadeo este investigador sitúa como pioneiro a Lorenzo de San Pedro “importador de cánabo para as redes e liño de Holanda, por suposto temos a Antonio Raimundo Ibáñez que dende 1780 importa de Rusia, os irmáns Francisco e Xosé Cabrera Aguiar, dende 1787”.

En 1793, tal e como informaba Meijide Pardo (1971:87) a coroa habilitaba os portos de Carril e Ribadeo para a importación de liño e cánabo.

Realmente este traballo non trata do comercio do liño na Mariña de Lugo, senón, máis ben, de dar algunha aportación, nominal, a este comercio, centrando a nosa visión nos intermediarios e nas persoas que mercaron liño ao fiado e non conseguiron devolver a cantidade pedida.

https://marcotraderevista.com/el-lino-el-tejido-mas-antiguo-de-todos/

Para levar a cabo esta aproximación ao comercio do liño tiramos dos protocolos notariais que estamos a estudar, en concreto os do escribán Xoán Antón Millán (no período dende 1827 a 1833), sendo, como somos, conscientes de que ao revisar outros escribáns sairía máis información.

Miguel Villar y Ron, natural da parroquia de San Xoán de Alaxe, permitía que Xosefa Fraga Gómez, da mesma veciñanza, quitase “al fiado de la lonja que en esta parroquia tiene don Miguel Villar y Ron ochenta libras de lino olandes que importaron cuatro cientos reales vellon a pagar al termino de un año”. Ao pasar ese tempo Xosefa vese imposibilitada de pagar a cantidade que debía, é máis, ao carecer de bens que hipotecar vese na obriga de pedirlle a Xosé Gómez, veciño de Santo Tomé de Recaré, que saíse como fiador da súa persoa.

Neste documento faise mención a unha lonxa que Miguel Villar tiña en Alaxe, pero, coidamos que é un erro pois o 9 de decembro de 1827 Agostiña Pérez, viúva de Xosé Cuadrado, recoñecía ante o  escribán que o “treinta y uno de agosto de mil ochocientos veinte y seis saco al fiado por quenta de don Miguel Villar y Ron, su convecino, de la Lonja y factoria que en la villa de Rivadeo tienen los señores don Anselmo Cavello e hijos, del comercio de Santiago al cuidado de don Manuel de la Fuente quatro fardos de lino que importaron la cantidad de tres mil quinientos quarenta y ocho reales con veinte y cinco maravedis a pagar dentro del preciso termino de un año”. Outra vez acontece o mesmo que no caso anterior e ante a imposibilidade de pagar a cantidade axustada esta muller vese na obriga de vender “las tres octabas partes de un molino arinero sito en el lugar de Tras do Rio”, ademais de varias leiras situadas nese lugar da Chousa do Río, da parroquia de Alaxe.

Como levamos visto ese Miguel Villar exercía de intermediario entre os almacenistas de Ribadeo e os homes e mulleres receptoras dese liño. Era Miguel Villar o responsable de pagar a cantidade convida aos almacenistas ribadenses. Si o negocio ía ben sacaba beneficios pero si ía mal debería de pagar o acordado en Ribadeo.

Así lle acontece a Xoán Ramos, veciño de Santo Acisclo, que o 19 de febreiro de 1828 se presentaba ante o escribán recoñecendo que fora denunciado por “don Eusebio Hernando, del comercio de la villa de Rivadeo, por la cantidad de ochocientos cuarenta reales vellon provenientes del lino de su almacen que le afianzara para dar a varias personas de orden del que expone, quedando este garante respondedor vaxo el pacto cavalleroso de que le havia de abonar y satisfacer por el riesgo a que se exponia el don Eusebio de su cuenta a uso de comercio y del ventajoso vien que se le seguia, diez reales en quintal y ademas un cuartillo en libra, ymportando nuebecientos once reales y seis maravedis, que, descontados de lo que repite, resulta deudor de setenta y un reales con seis maravedis que debe satisfacer al que dice, por hallarse reintegrado el principal”. Como neste caso non se chega a un acordo o veciño de Santo Acisclo verase na obriga de ter que preitear na Real Audiencia de Galicia.

Outro veciño de Foz, esta vez da parroquia de Santa Cilla, tamén se dedicará a este traballo de intermediario na venta do liño. Así vemos como o 21 de xaneiro de 1830 se presentaban os irmáns Xosé e Rosa Varela, ambos veciños de lugar da Ermida, na parroquia de San Martiño de Mondoñedo, asegurando ante o escribán que, o 13 de setembro de 1827, o pai e a esposa de Xosé Varela “sacaron al fiado de casa de don Domingo Cabanas cincuenta libras de lino”. Transcorrido o ano o citado Xosé, e a súa irmá Rosa, vense na obriga de abonar a débeda; como carecen de cartos deciden vender “al citado don Domingo Cabanas, vecino de la parroquia de Santa Cecilia para el, su muger y herederos, una pieza de eredad y bouza al sitio do Retorno Vega das Canadas, la cual se halla en terminos de la yndicada parroquia de Santa Cecilia ... en precio y cuantia de doscientos y veinte reales vellon que antes de aora tienen recibido los otorgantes por mano del citado su padre y muger en otro balor que ynportó el lino ynsignado y que adeudaban a dicho don Domingo Cabanas”.

Tamén a parroquia de Nois contou con este tipo de intermediarios. Un 9 de agosto de 1831 presentábase ante o escribán Tareixa Vázquez, viúva de Manuel Cortiñas, ambos veciños de Burela dicindo que o día dez de decembro de 1830 “se constituyò a pagar a los erederos de don Alonso de Bao y su viuda, la cantidad de tres cientos veinte reales, resto de cuatrocientos y uno que habia quedado deviendo al dicho don Alonso, procedentes de lino que en sus dias le afianzara el finado”. Para poder realizar ese pago, tres anos despois de transcorrido o prazo, debe de vender  “la casa que por dicho contrato tenia hipotecada y en que actualmente habita, sita donde llaman Burela do Cabo, compuesta de cocina, cuarto alto y cuadra con su parra, entradas y salidas”.

Rematamos coa figura de Xosé Alonso Ramos, comerciante e veciño de San Xoán de Vilaronte. Este home presentábase o 10 de setembro de 1828 ante o escribán recoñecendo que o 31 de xullo de 1825 enviara a Manuel García, do comercio de Xetafe, “partida de lienzos, continuando desde entonces hasta ahora, remesandole mensualmente en distintas cargas del mismo genero, importantes unas y otras, la cantidad de ciento setenta y ocho mil treinta y ocho reales, con veinte y cinco maravedis vellon”. A razón da demanda era que o citado comerciante aínda lle debía a cantidade de 37.428 reais, eran moitos cartos, pero resultaron ser moitos máis pois, aparte deste Manuel García, ao citado Xosé Alonso Ramos tamén “le adeuda Gregorio García, tambien vecino de Getafe, natural de San Pedro de Arante ... mil tres cientos sesenta y tres reales. Domingo Garcia (alias Paleo) de la expuesta vecindad de Jetafe asi vien le resta en dever del citado genero mil ocho cientos dos reales. Y Domingo Rodriguez (Alias Costa) residente igualmente en dicho pueblo de Getafe, le adeuda trece mil nuevecientos cinquenta y quatro reales don diez y siete maravedis”.

Para poder preitear contra estes comerciantes morosos de Xetafe, Xosé Alonso dáballe todo o seu poder xudicial a don Cosme Alonso Ramos, veciño do comercio da vila e corte de Madrid, e, moi probablemente, irmán do citado Xosé Alonso.

Este Xosé Alonso Ramos era fillo de don Carlos Ramos e Xosefa Blanco Legaspi, veciños que foran da parroquia de San Martiño de Mondoñedo. Estivera casado en primeiras nupcias con Nicolas Pillado e en segundas con Antía Basanta. Ao enviuvar de ambas esposas, e carecer de sucesión, fundará a escola pía de Xinzo, na parroquia de San Xoán de Vilaronte, aló polo ano 1847.

Curiosa coincidencia. Un home rico sen sucesión que funda unha escola para nenos desamparados, o mesmo que realizarán, 78 anos despois, os filántropos focegos Eliseo Martínez Pillado e Pilar Otero Pillado; pero iso xa é outra historia.

 

 

POLO FOZ DE 1924 SEGUNDO A PRENSA.

 

     Fotografía do porto e da Ribeira de Foz. Ruth Matilda Anderson. 1924.

 

A razón deste título débese a que para facer unha historia municipal, completa, dese ano de 1924 deberíamos de consultar a documentación xerada polo concello (actas municipais, padróns de veciños, matrícula industrial), polo porto (tráfico portuario, volume e mercadorías entradas e saídas, así como o volume da pesca capturada); tamén deberíamos de consultar os protocolos notariais dese ano buscando vendas, pagos de débedas, permisos para poder saír a Castela (ben polos traballos da sega ou ben por unha emigración á capitalidade do país) ou, simplemente, vodas.

Como non fixemos nada diso, pois tan só nos centramos nunha busca documental na prensa, debemos de titular este artigo tal e como fixemos.

Comecemos, por comezar, pola política.

Así vemos que a alcaldía de Foz era rexentada por Cándido Fernández Mariño, que mantén o seu cargo ata finais de marzo, pois en abril xa vemos unha nova corporación municipal.

A corporación, da que era alcalde Cándido, estaba formada por un primeiro tenente alcalde (Francisco Calvo González), un segundo tenente (Anxo López Leitón), un terceiro (Xoán Francisco Morán), un síndico (Manuel López Agrelo), un síndico suplente (Constantino Vázquez Palmeiro), un interventor (Ramón Maañón López) e por sete concelleiros (Manuel Ramudo Pajares, Francisco Legaspi Gómez, Ramón Mariño Ramos, Ramón Díaz Bao, Ramón Pérez, Patricio Lourido Sánchez e Agostiño Sanjurjo Villaamil).

Esta corporación, elixida en setembro de 1923, continúa na súa labor ata abril de 1924 en que é substituída por unha nova; a formada por Xosé Fernández Gómez, alcalde; Anxo López Leitón, tenente de alcalde; Xoán Francisco Mecía, segundo tenente; Xosé Martínez López, terceiro; Síndico: Xeneroso García Rodríguez. Interventor: Xesús Fernández Besteiro. Concelleiros: Manuel Mon Rodríguez, Hipólito Echevarría Fernández, Xosé Ramón López Fraga, Marcelino López Fraga, Ricardo Martínez e Elías Otero Álvarez.

Deste Cándido Fernández, sabemos que era natural do barrio de Vilaxoane; que no ano 1907 ocupaba o cargo de suplente do xuíz de paz, que era ocupado por David del Riego García, mentres que o de fiscal érao por Eliseo Martínez Pillado.

En 1933, o xornal Vida Gallega (1933, 10 de xaneiro) daba conta do falecemento deste home “en su casa de Villajuane, el propietario e industrial don Cándido Fernández Mariño”.

Sen deixar o mundo da política debemos de consignar que a finais de xaneiro dese ano a prensa daba conta do nomeamento de Xosé Estúa, veciño de Vilaronte,  como deputado provincial.

Xosé Estúa Mariña, nado en Vilaronte, emigra a Cuba na segunda metade do XIX. Descoñecémola data concreta, pero sabemos que no ano 1899 xa estaba en afincado na cidade de Cienfuegos. No xornal La Vanguardia podemos ler que: “para dedicarse al comercio de peletería y sus anexos se ha constituido en Cienfuegos una sociedad en comandita bajo la razón de Ruiloba y Compañía, de la que son socios don Torcuato Ruiloba, don Serapio Obregón Cuesta y don José Estua Mariña, y comanditario don Aquilino Velasco Razañano”. (La Vanguardia, 1899, 26 de xullo).

En pescudas posteriores  puidemos saber que a casa Ruiloba e Compañía especializárase na fabricación de luvas para choferes e para os campesiños que cortaban cana de azucre, entre outras cousas.

O triunfo económico de Xosé Estúa é o motivo que impulsa a outros veciños de Vilaronte a marchar cara Cienfuegos ou para Cuba. Exemplo desta atracción é o caso  dos irmáns Uxío, Xosé Ramón, Laureano, Emilio e Andrés Hermida Estúa, fillos de Amadora Estúa Mariña e polo tanto sobriños do mencionado protagonista.  Un destes emigrados, Uxío Hermida, será o promotor de Vila Amadora.

Tralo seu regreso a Vilaronte, Xosé Estúa dedícase ao coidado dos seus negocios transoceánicos e ao mundo da política.

Algo que vemos que preocupaba na prensa dese ano era o tema das escolas.

     Fotografía da escola de Ponteareas. Ruth Matilda Anderson. 1924.

Así vemos como a principios de xaneiro a corporación municipal acordaba aceptar a única oferta recibida, a de Xosé Ramón Alonso López, quen lles alugaba a planta baixa da súa casa, sita na estrada Ribadeo – Viveiro para escola segunda de nenos de Foz por cinco anos, a un prezo 500 pesetas anuais (Boletín Oficial Da Provincia De Lugo . 1924, 11 de xaneiro).

No resumo das actas municipais de Foz do mes de agosto de 1924 podemos ler que, na do día 19, acordan solicitar, por parte da xunta local de ensino, unha escola mixta en Vilaronte tendo en conta que “habían sido creadas las escuelas de San Martín, de Nois, pedidas en 1918; la de niños en Cangas, solicitada en 1919 y la de niñas de Foz, que se interesó en 1923”. Na do día 26 acorda a corporación acceder ao solicitado polos veciños de Vilaronte “pidiendo que sea de niñas la escuela que se cree en Villaronte, por haber ya una mixta en Ginzo, por fundación de don José Alonso Ramos” (Boletín Oficial Da Provincia De Lugo . 1924, 8 de setembro).

A finais do mes seguinte, un prendido artigo daba conta da tardanza en tramitar o expediente relativo á creación dunha escola nacional en Vilaronte, solicitada, había tempo, polos veciños. Di o artigo que nesa parroquia “no obstante de existir cerca de doscientos niños dentro de la edad escolar, no posee escuela alguna nacional sólo la de patronato de Ginzo” (La Provincia. 1924, 30 de outubro).

Outro tema recorrente que vemos na prensa é o da antiga catedral de San Martiño de Mondoñedo.

Sobre esta antiga catedral atopamos na prensa dous artigos. O primeiro aparece no xornal La Provincia (13 de febreiro) e vai firmado por un tal A., baixo o título  “Del pasado lucense. El milagro de San Gonzalo”. Nel relata o milagre do afundimento das naves por parte de San Gonzalo e intenta darlle unha datación ao milagre, errando completamente, ao noso entender, no seu intento, pois coida que as figuras do bispo Gonzalo Froilaz (1070-1108) e a de San Gonzalo non son as mesmas, cando as actuais investigacións si nos levan a esa conclusión.

O segundo localizámolo en “Acción Social. Revista órgano do Centro de Acción Social Católica” (1 de maio); bastante máis interesante e documentado, pois é obra do culto mestre don Ramón Salgado Toimil.

O artigo, dedicado a San Martiño de Mondoñedo, infórmanos que estamos ante un “monasterio creado antes del siglo VIII”. Afirma que o templo sufriu reformas pero que aínda se pode ver “restos de la obra primitiva, donde permanece plasmado el gusto latino-bizantino con influencias visigóticas y longobardas, tan extendido por occidente en el siglo VI”.

Realmente, o noso ben querido Salgado Toimil erra na súa datación pois estase a referir ás arquivoltas lombardas que vemos nas ábsidas laterais e que foron características do románico inicial palentino. Que aparezan nas laterais e non na central faille pensar a Ramón Izquierdo Perrín que se debe ao abandono da influencia predominante na obra (románico palentino) por un estilo máis próximo ao que se estaba a edificar nese momento en Santiago de Compostela.

Non era a primeira vez, nin será a derradeira, que Salgado Toimil escriba sobre San Martiño; pero neste artigo fálanos da costume, para el aberrante, de tapar os interiores das igrexas con cal. Ataque que sufriu San Martiño, no que se calearon as paredes e incluso os capiteis historiados.

Sobre este mar de cal traballaron o párroco Xosé Fiallega e o “culto agente bancario don Crisanto Couto, que lleva todo un arqueólogo dentro de sí, está descubriendo, a golpe de paciencia y de minucioso cuidado, algunas de las pinturas murales, que, según antes indicamos, hermosearon algún día los muros del antiquísimo templo. Primero fue en los ábsides laterales donde logró poner aquellas al descubierto, las cuales, trazadas por experto pincel, parecen representar figuras o escenas de la biblia, y luego acuciado mas y más por el noble impulso del hallazgo ... ha ido descubriendo otros viejos óleos, a lo largo de las naves”.

Sobre o labor do párroco dinos que, aparte que retirar o cal dos capiteis, de conseguir unha subvención económica por parte do bispo, don Xoán Solís, tamén fora o encargado de quitar o cal do anaco dun cadro “que recoge la documentada tradición del famoso milagro de las naves normandas hundidas bajo las aguas de Foz por las oraciones el venerando obispo Gonzalo, a quien, como es sabido, tributa religioso culto todo el cantábrico gallego hasta el principado de Asturias”.

O autor do artigo di que nas pinturas  se pode ver “hoy descubiertas la característica de un mismo estilo. Las pinceladas de un mismo pincel. No fue mano torpe la que les dió vida y colorido”.

Si algo caracterizou a Foz foi a pesca e a venda tanto de peixe como dos outros produtos que nos da o mar. Pero, cando se vai mercar hai que ter en conta que che poden intentar vender o que ninguén quixo. Así acontece no mercado de Xixón, cando os veterinarios municipais inspeccionan varios postos da praza de abastos; , nas pesquisas “fueron decomisadas y destruídas en la Pescadería, 46 centollos, que Leonardo Fraga, de Foz, tenía puestas a la venta y que se hallaban en malas condiciones para el consumo” (La Voz de Asturias.16 de maio).

A prensa do mes de setembro daba conta da abundancia de pesca de sardiña na zona de Foz, algo que era bo para os pescadores e para “los traficantes que se dedican a venderla por los pueblos de la Mariña y en los mercados de Lorenzana y Mondoñedo” (El Eco de Santiago.1 de setembro).

Máis, se algo caracterizou e caracteriza a Foz son  as praias e o turismo.

Da praia da Rapadoira dicíase no ano 1924 algo que podemos manter hoxe en día, pois hai un século era considerada como “una de las mejores playas gallegas, es en estos días un verdadero hormiguero humano, pudiendo asegurarsse que medio Mondoñedo forma parte de la numerosa colonia de bañistas” (El Ideal Gallego. 19 de agosto).

Ese ano de 1924 foi, coma todos, un período de nacementos e falecementos, neste último apartado destaca o do filántropo Eliseo Martínez Pillado, pero iso, iso, amigos e amigas, xa é outra historia.

A ORIXE DA CAPELA DA VIRXE DO PILAR NA ESPIÑEIRA.

 

 

Fotografía da capela da Virxe do Pilar na Espiñeira.

Se algún día pasamos pola Espiñeira focega, no Campo da Feira, da que xa temos falado, atoparémonos coa capela da Virxe do Pilar. Dicir isto é correcto, pero agora podemos dicir que non sempre tivo esa advocación nin estivo no mesmo lugar no que hoxe está.

Acompáñenme neste viaxe pola historia desta capela, que si nun principio pode parecer pequena, en dimensións, é moi ampla en historia.

Nun panel informativo, próximo a ela, podemos ler “Capilla del siglo XVI dedicada a la Virgen del Pilar, con una única nave y presbiterio. En otros tiempos estuvo dedicada a Santa Catalina, conservando aun su imagen”. O que se di no panel non é de todo correcto, permítanme corrixir algúns dos datos.

A capela que podemos ver hoxe en día non data do século XVI, senón do ano 1730. Antes dese ano aí non había capela, estaba localizada noutro lugar, tal e como veremos. Non será ata ese mencionado ano cando a capela quede baixo a advocación da Virxe do Pilar, pois anteriormente venerábase nela a Santa Catarina.

Vexamos agora se somos capaces de debuxar unha liña xenealóxica dos “de la Barrera” vinculados á casa-torre de Vilaxoane e á capela de Santa Catarina.

Sobre esta ermida podemos dicir que xa existía con anterioridade ao ano 1616, pois nese ano don Xoán de la Barrera realizaba unha visita “a la capilla de Santa Catalina que había reedificado junto al puente de la Espiñeira”[1]. Resulta moi interesante este dato porque ao situar a capela a carón da ponte estanos a dicir onde estaba localizada orixinariamente.

Poderíamos  pensar, erroneamente, que a capela estaba situada no mesmo lugar que hoxe ocupa, porque a ponte da Espiñeira, efectivamente, está a carón dela (salvando as escasas distancias). Máis, existe un problema, e non é pequeno, pois non será ata o ano de 1868 cando se constrúe a ponte da Espiñeira que coñecemos hoxe en día; a anterior ponte da Espiñeira (documentada entre 1395 a 1714) era de madeira e estaba situada un pouco máis arriba da actual.

Este feito fainos pensar que a primaria capela de Santa Catarina estaría pegada á a esa ponte da Espiñeira (localizada moi preto do lugar do Pozomouro), no lado de Foz, probablemente preto do lugar que hoxe ocupa a Finca A Goleta.

Neste plano de 1827 podemos ver dúas casas rodeadas de círculos; H trátase do lugar onde estaba a barca da Espiñeira e Y onde está a Finca Goleta.

Vemos un tramo de camiño marcado coa Y que se corresponde co trazado do Camiño Real, que cruzaría a Ponte da Espiñeira e proseguiría pola liña de puntos (antigo trazado viario) ata Mexabor. Unha vez que a ponte da Espiñeira se derruba e comeza a funcionar a barca é lóxico pensar que o trazado do Camiño Real tamén variaría.

 

Unha capela, que polo que intuímos era de escasas dimensións e moi mal conservada. Polo menos estaba en malas condicións cando é visitada polo escusador do bispo, aló  polo ano de 1616. Estaba tan mal reparada e indecente que o bispo, Alonso Mesía de Tovar, ordenara o seu derrube. Para poñer fin a esa situación, o patrón da capela, o ribadense Xoán de la Barrera, decide levar a cabo os arranxos necesarios para adecuar a capela.

Xoán de la Barrera informaba que “el señor don Alonso de Tobar, antecesor de Vuesa Señoria a sido mandado que una ermita de la advocaçion de la Santa Catarina sita en la feligresia de San Juan de Villaronte se derrocase, atento que estaba yndecente y se hicise otra de nuebo la qual yo, por mi debocion hiçe y esta decente para en ella celebrar y deçir misa; por tanto a Vuesa Excelencia suplico mande dar licencia para en ella celebrar y deçir misa a lo menos bisitarla por su bisitador para ello nombrado el qual  hallandola decente ynforme a Vuesa Señoria y de licencia para que en el lugar donde esta la dicha hermita se aga casa atento no ser vecino”.

Un pouco máis adiante, pero no mesmo documento Xoán de la Barrera explica que posúe unha ermida “junto al puente da Espineira quando entrè a tomar la posesion de una ermita biexa y antigua de la abocacion de Santa Catalina, descubierta y cayda y mal reparada de manera que por estar yndecente y por mi debocion e boluntad la hice y edefique junto a ella otra ermita nueba y para ella una ymaxe y echura de la misma Santa pintada y dorada para que en ella se diga misa con la decencia que conviene encargando a mis herederos la tengan en pie la dicha ermita bien reparada  haciendo en la dicha ermita biexa una casa de bibienda y obligar la renta y alquiler de ella y desta casa mia que alli tengo en que bibe Ares Xaneiro, pedreiro, a los dichos reparos de la dicha ermita para lo qual que es necesario la venia licencia y consentimiento de Vuesa Señoria a quien pido y suplico me la mande dar y conceder por ser obra pia que en ello demas de açer servicio a Dios a mi se me ara muy gran merced”.

O encargado polo bispo de comprobar os arranxos realizados foi o mestre Martín Martínez de los Cobos, o que declaraba “bisito personalmente la ermita de Santa Caterina, ynclusa en la dicha feligresia, en el lugar que dicen Puente da Hispineira, la qual su merced allo cubierta y cerrada con su llave y unas rexas y con su altar y un retablo, a manera de guardapolvo, y toda la pared della blanca y encalada”.

O escusador do bispo acepta as reformas realizadas, pero atópase cun grande problema. A capela carece de dotación. Isto quere dicir que non ten bens (herdades ou propiedades) que se podan aforar e co ingreso económico xerado poder pagar misas e arranxos.

Por esta razón o bispo dáballe a Xoán de la Barrera un prazo de dous meses para dotar á capela de “renta y acienda senalada que rente para sus reparos y para celebrar la fiesta de la señora Santa Caterina, el biernes benidero de veinte y cinco del presente mes de nobiembre”. Así mesmo o bispo ordenaba ao patrón “que dentro de quince dias se acabe de açer las rexas asta el texado de la dicha ermita, de manera que este bien cerrada y no entre en ella cosa alguna  y si dentro de los dichos dos meses no paresciere acer la dicha dotacion no se pueda decir misa en la dicha ermita mas de los dichos dos meses so pena de excomunion maior y de diez mill reales. Y se aga puerta en la delantera de la dicha ermita  “.

Ao levar a cabo todos os arranxos solicitados polo bispo na capela, este autoriza que se poda dicir misa nela o 6 de outubro de 1617. Quedaba tamén resolto o tema da dotación cando o patrón da capela “hipotecò las casas que havita junto al mismo pueste de la Espiñeira para su seguridad, reparos y preeminencias ... ypoteca de las casas que tiene, con su guerta, en la dicha puente de Espiñeira, en que bibe Ares Xaneiro y otras casas que a de edificar dentro de un ano a su costa junto a la dicha ermita ”.

Tendo en conta o anteriormente dito, preto da ponte existirían, a lo menos, tres casas levantadas por Xoán de la Barrera e que se alugaban para inverter, cos cartos xerados polo aluguer, en arranxos e pagar a misa a dicir o día da Santa (25 de novembro). A imaxe da Santa, que pagara a súa factura Xoán de la Barrera, foi colocada no altar, con autorización episcopal, nese ano de 1617.

A capela, situada a carón da ponte, e polo tanto moi próxima ao río Masma, sufría as crecidas do río afectando a estrutura do edificio; por esta razón cae metade dun muro no ano 1643. Ao ano seguinte, 1644, Diego de la Barrera[2], como tío e curador (encargado) dos menores don Antón e don Lourenzo de la Barrera, verase na obriga de volver a levantar a capela.

Non será a derradeira reedificación que sufre pois na visita xirada polo bispo mindoniense don Lois Tello, no ano 1670, dísenos que “en dicha felegresia ay  una ermita de la avocacion de la Sancta Catalina, de que es patron don Antonio de la Barrera y esta mal compuesta e indecente y tiene obligacion de repararla por la hacienda que de ella lleba”.

Curiosamente, este clan familiar posuía outra capela no concello de Foz, pois nese ano de 1670 tamén se menciona que na freguesía de Santiago de Foz  “ai una ermita de la avocacion del Señor San Blas, que fundô el Oidor Saavedra, de que es patron el Regidor Don Antonio de la Varrera,  esta bien compuesta y decente, de la qual lleva el cura la mitad de las candelas y la otra mitad dicho patron, que tiene obligacion de repararla”.

Debemos de lembrar que a capela estaba a carón da ponte da Espiñeira sufrindo os embates das mareas que afectaban, constantemente, a estrutura dos seus muros, provocando constantes derrubes nela. Por esta razón, no ano 1730, o rexedor de Santiago de Compostela, don Francisco Andrés de la Barrera (dono das xurisdicións de San Martiño e San Xoán de Vilaronte) solicitaba ao bispo de Mondoñedo “poder cambiar la capilla de Santa Catalina a la feligresía de San Juan de Villaronte”. Autorización que se lle concede en 1731, dándolle a orde de retirar tódolos materiais e ornamentos da antiga capela. Na documentación podemos ler que Francisco Antón de la Barrera e Castrillón e seu irmán Francisco Andrés solicitaban ao bispo o traslado baseándose en que a capela que tiñan fundada “en la qual el cura de dicha feligresia tiene algunas misas de obligacion y esta se alla arruynada a causa de las abenidas del rio que an desboronado el terreno en que esta situada dicha capilla y dicho don Francisco Andres y el sucplicante en su nombre tienen obligacion de reparar dicha capilla y para que pueda ponerse con mas decencia y en  sitio mas seguro del que està Suplica a Vuesa Señoria se sirba concederle licenzia a dicho don Francisco Andres y al suplicante para que puedan mudar dicha capilla al Campo de Mejabor, terminos de dicha feligresia de Billaronte, ynmediato al sito en donde se celebra feria todos los meses del año en el dia diez de cada uno y en el dia que quadra de precepto puede mucha jente oir la misa, lo que no podra suceder trasladandose dicha capilla a dicho sitio de Mejabor en donde se podra conserbar con mas decencia y seguridad cuya merced espera”.

O bispo, frei Antón Alexandro Sarmiento de Sotomaior, concedía licencia para o traslado o 27 de agosto de 1730, ordenando que se aproveitasen os materiais da capela vella e que ata que o párroco non dese o visto bo á nova capela non se puidese dicir misa nela.

No ano 1733, un 29 de setembro, xa podemos ler como Francisco Antón de la Barrera informaba ao bispo de que “tiene fabricado de nuebo un retablo con las ymagenes de Nuestra Señora adbocazion del Pilar de Zaragoza, Santiago y glorioso cardenal San Ramon Nonato para poner en la capilla, que con lizencia de Vuesa Ylustrisima edifico en el sitio y Campo de Mejabor feligresia de Villaronte a donde la removio desde el lugar da Espineyra por allarse arruynada y en sitio yndezente; cuya capilla es de la adbocazion de Santa Catalina y propia de la casa del suplicante y para poner dicho retablo con las ymagenes que quedan espresadas en su altar y que en el se pueda zelebrar el Santo Sacrificio de la missa y venerar con debozion por los fieles rendidamente”.

Na cláusula de la fundación queda explicada as obrigas que tiñan os patróns da capela “y condizion que les pongo que cada uno y perpetuamente para siempre jamas me digan en la hermita que fundè en la puente de la Espineyra de la avocazion de Santa Cathalina una misa cantada y dos rezadas, llamando para que las digan y zelebren la fiesta de la dicha Santa cada año el mismo dia de Santa Cathalina los clerigos y sazerdotes que les paresziere y les pague de limosna por las dichas tres misas y los mas que le pareziere. Y que tenga obligazion, a su costa, de thener siempre la dicha hermita de Santa Cathalina y la de San Blas de Villajuane y las reparen de todos los reparos nezesarios de manera que no cayan a menos y siempre esten en pie”.

Neste derradeiro documento, do 14 de abril de 1732, podemos ler como Francisco Antón de la Barrera aseguraba ter “fabricado de nuebo un retablo con las ymagenes de Nuestra Señora de la adbocazion del Pilar de Zaragoza, Santiago y glorioso San Ramón Nonato para poner en la capilla, que con lizencia de Vuesa Ylustrisima edifique en el sitio y campo de Mejabor, feligresia de Villaronte, a donde la removio desde el lugar da Espineyra por allarse arruynada y en sitio yndezente”.

Con todo o que levamos visto coido que queda claro que non será ata o ano 1732 cando podamos dicir que a capela da Virxe do Pilar está edificada no mesmo lugar que actualmente ocupa.

 

Retablo da capela do Pilar na Espiñeira. Na furna central a imaxe da citada Virxe, á súa esquerda a de San Ramón e á dereita á de Santa Catarina.

 

 

 

---

[1] Peza segunda da documentación “Conde de Ximonde. Beneficios, curatos e capelas” Arquivo Universitario de Santiago de Compostela, Sig. A.F. 190, mazo 3º, carpeta 26.

[2] Este Diego de la Barrera, presbítero de Ribadeo, é o mesmo que funda, un 15 de febreiro de 1675, a capelanía da Nosa Señora da Concepción dentro da Colexiata de Santa María do Campo de Ribadeo. Pódese pensar que estes datos nada teñen que ver con Foz, pero se lemos atentamente a documentación fundacional desta capelanía comprobaremos que deixa o citado presbítero, para mantela, as seguintes propiedades: “el lugar y caseria que llaman de Ginzo, sito en la feligresia de San Martin de Mondoñedo, en el que vive Antonio Ramudo”, tamén mencionaba “la casa y lugar en que al presente vive Dominga do Couto, moza soltera, sita en el lugar de Mourente, feligresia de San Martin de Mondoñedo”. Neste mesmo documento o citado presbítero noméase así mesmo como primeiro capelán e patrón, nomeando como sucesor seu a “don Antonio de la Barrera y Castrillón, su sobrino, dueño del coto de San Martin de Mondoñedo y Villaronte y regidor de la ciudad de Mondoñedo”.