A FÁBRICA DA LUZ DE DAMIÁN LÓPEZ (DALO) EN BACOI.

Aspecto actual da fábrica da luz de Bacoi

 

Cada vez que me achego á figura do industrial focego Damián López de Castro Ferrería (DALO) atópome con sorpresas.

Cando comecei a investigalo tan só sabía que tiña unha fábrica de conserva en Foz e serradoiros en Vilaronte, onde tamén dispoñía dun taller para a reparación dos camións da empresa, así como dun edificio de administración, un conxunto de vivendas e un pequeno centro médico para os seus traballadores.

Andado o tempo souben dos barcos de cabotaxe. Primeiro do Fornel, o mesmo que rescatara aos cinco náufragos do balandro Victor Ochoa, con matrícula de Ortigueira, a finais do mes de febreiro de 1916. Non será a derradeira vez  en que participe nun salvamento, pois a finais do mes de outubro de 1925 vémolo entrando no porto do Musel remolcando ao vapor Astur Galaico, que viña cargado de pinos dende O Barqueiro con destino á Patronal Minera Asturiana.

Un buque con triste final, pois a finais de maio de 1927, fronte a uns baixos ribadenses, e a consecuencia da densa néboa, o Fornel naufragaba. Saíra de Foz con destino a Xixón con carga de puntal de pino para as minas asturianas: “El Fornel fue construido en Inglaterra en 1892, mide de eslora 25.87 metros, de manga 5.49 y 2.31 de puntal. Desplaza 106 toneladas. Su armador es don Damián López, vecino de Foz” (La Provincia. 1927, 24 de maio). Segundo o xornal, a tripulación, de sete homes, sálvase; pero nin o barco, nin a carga estaban asegurados.

Tamén souben co tempo das embarcacións Adela López e o Sofía López (este último mercouno en poxa pública, rebautizándoo con ese nome, pois anteriormente fora o Espiñeira-Mondoñedo). E que, ademais dos barcos de cabotaxe, posuía unha pequena flota de barcos de pesca para nutrir a fábrica de conservas.

Despois tiven noticia da fábrica de serrar que construíu en Viveiro, no lugar de Cantarrana, e da montada en Xixón, aló polo ano 1947, no lugar de Natahoyo: “a don Damián López Ferrería, para construir unas naves para taller de sierra y oficina en el Natahoyo” (Boletín Oficial da Provincia de Oviedo. 1947, 10 de setembro).

O derradeiro en chegar ao meo coñecemento foi o complexo de Poncabalar, en Bacoi. Coñecino nun deses viaxes culturais que realizamos os domingos pola tarde por lugares tan interesantes como descoñecidos que agocha a Mariña de Lugo, que tanta beleza como riqueza patrimonial garda para todos nós.

Trátase dunha instalación singular na que, como veremos, co pasar dos anos chegaron a combinarse simultaneamente ata catro actividades -muiño de grao, serradoiro, xeración de electricidade e rego agrícola-, con un denominador común, a auga, que captada nunha presa no río Ouro, e conducida mediante una canle de importantes dimensións, aportaba a enerxía necesaria para o funcionamento de tres delas.

O que primeiro me chamou a atención foi o seu estado de abandono, completamente devorado pola maleza. Abandono para min acentuado porque coñecía, por fotos antigas facilitadas pola familia Telenti de Oviedo, como era o seu estado orixinal; pero o que descoñecía, completamente, era a súa historia.

Quedan en pé os edificios que deron acubillo ás distintas liñas de negocio e á vivenda familiar do muiñeiro. Cos teitos parcialmente derrubados, sen portas, sen cristais e o chan, en parte, asolagado. No seu interior consérvanse as grandes pedras de moer e algunhas maquinarias desvencelladas que se empregaron no seu dia para a xeración de electricidade e no serrado da madeira. A canle está por completo cegada pola vexetación e a presa desfeita en varios puntos. No exterior, no chan, encontramos os carrís para as vagonetas nas que transportaban as táboas camiño dos secadoiros, que cruzaban o río empregando unha ponte xa desaparecida, da que só se conserva a piastra central.

Cando te achegas á fachada principal aínda se pode ver o acrónimo DALO, pero moi esvaído, e a carón del o elemento central da súa imaxe empresarial, o mariñeiro cun bonito entre os brazos, que xa nos resulta tan familiar. Debaixo as distintas especializacións do grupo: Maderas, Conservas e Armador, que neste caso habería que incorporar algunhas máis.

A pregunta que nos facemos é sinxela: Esta empresa pertencía logo a Damián López?

E se ben a pregunta é sinxela resulta moito máis complexa a resposta, porque o conxunto que vemos forma parte da estrutura empresarial DALO, pero a propiedade dos edificios, e moi posiblemente as concesións hidráulicas e algúns dos permisos industriais, non lle pertencían a el, senón á súa muller, e antes que a ela, a Sofía Mel Díaz, sogra de Damián.

 A dona Sofía vémola solicitando ao Goberno Civil, en concreto á Sección de Obras Públicas e Negociado de Augas, a inscrición nos rexistros central e provincial dunha toma de augas no rio Ouro: “punto de toma, Poncabalar; destino del aprovechamiento, fuerza motriz de molinos harineros”, indicando así mesmo “título en el que se funda el derecho, posesión por prescripción”  (Boletín Oficial da Provincia de Lugo. 1932, 11 de abril). Polo tanto, cabe supoñer que o desvío das augas xa existía con anterioridade, moi posiblemente para abastecer una instalación de carácter máis tradicional, tal vez un muiño, na mesma localización, e que viría sendo propiedade de Sofía Mel, pero para o que carecían de autorización formal, sendo neste ano de 1932 cando proceden á súa regularización.

É razoable pensar que esta solicitude tivese a súa orixe no espírito emprendedor e na visión empresarial de Damián López, quen percibiu a potencialidade da propiedade da súa sogra e concibiu un proxecto, este xa de natureza industrial e moito máis amplo. O primeiro paso deste novo proxecto industrial era conseguir a regularización legal do aproveitamento existente.

Para levar a cabo ese novo proxecto coidamos que lle serviu, se non de modelo, a lo menos de inspiración, a instalación que posuía en Barreiros a sociedade mercantil Reimunde y López, S.R.C., que tamén operaba baixo a denominación de Electra del Masma, e da que xa seu pai, Xeneroso López Lourín, fora socio, pois presentan una estrutura de funcionamento similar, con muiño fariñeiro e xerador de electricidade movidos por auga.

Ata o de agora non atopamos ningún documento que faga mención específica á solicitude de autorización nin da posta en marcha do xerador eléctrico nin do serradoiro de Poncabalar.

Pola contra, si sabemos que dona Sofía Mel presenta, en 1933, no Negociado de Instalacións Eléctricas da Xefatura Provincial de Obras de Lugo, unha nova solicitude (Boletín Oficial da Provincia de Lugo. 1933, 8 de Xuño) . 

Trátase dun proxecto para poder sacar tres liñas de transporte de electricidade dende “la Central de Poncabalar”: unha de alta tensión para dar servizo a zonas de Santa Cilla e dúas de baixa tensión para poboacións da parroquia de Carballido e Bacoi: “la energía se producirá en el alternador a 230 voltios y por medio de un transformador se elevará a 2.500 para la línea de alta tensión a Santa Cecilia, quedando para la de baja la de origen”.

A liña de alta cruzaba terras labradas ata o lugar de Vista Alegre; dende aí, seguía  polo camiño de ferradura que de Carballido ía ata Santa Cilla ascendendo ata o alto das Penelas para baixar ata o lugar de Asperón do Foxo e ao lugar de Vilacirai e “termina a 90 metros antes de la carretera de Ferreira a Foz, frente a la escuela de niños, en el kilómetro 8 de la parroquia de Santa Cecilia”. Son un total de 4 quilómetros situándose ao remate da liña un transformador para reducir a tensión de 230 para que poda ser distribuída na parroquia.

Unha das liñas de baixa, a que vai ata Bacoi, crúzase con outra liña de alta xerada esta en Santo Acisclo, propiedade de Xosé Pérez Mon.

Sobre de este proxecto inicial de 1933, en 1938, presentase una solicitude de ampliación, e xa non son tres as liñas que saen da central de Poncabalar senón que serán cinco as que se solicitan.

A primeira vai dende a central á casa de Carín, por Santo Acisclo e Santa Cilla, cun total de 4.810 metros, “la número 1 tiene un cruce en San Acisclo con otra de baja de San Acisclo, propiedad de don José Pérez Mon y pasada el lugar de la Rega, encuentra una de baja de Barras Eléctricas y después de Villatuije cruza tres veces líneas de baja de igual procedencia, y en Villatuije tiene una cruce con la línea de alta de la misma”.

A segunda sae do quilómetro 1.20 da anterior ata o barrio de Piñeiro e casa de Canoura, cunha lonxitude de 580 metros.

A terceira sae dende o quilómetro 2.758 da liña 1 ata Vilacizal, cun total de 380 metros

A cuarta dende o mesmo quilómetro que a terceira pero, neste caso, vai ata a igrexa de Santa Cilla, cun total de 670 metros.

A quinta sae dende a central de Bacoi e vai ata Budián, cunha lonxitude de 3.520 metros.

Todo isto refórzanos na idea dun enfoque empresarial amplo, moderno e ambicioso, que supera con moito o muiño orixinal, moi na liña dos outros proxectos que coñecemos de Damián López. 

As seguintes novas referidas ao complexo de Poncabalar datan de 1936. A primeira é de febreiro, cando atopamos unha nova solicitude, neste caso ante a División Hidráulica del Norte de España, con sé en Oviedo, sendo a peticionaria xa non Sofia Mel Díaz senón a súa filla, Roxelia Souto Mel, dona de Damián López de Castro Ferrería. E o que se pide é a autorización para derivar 2.500 litros de auga por segundo do río Ouro, “mediante la presa del antiguo molino de Poncabalar, previa su modificación y reparación”. As devanditas augas serán conducidas “por el mismo canal de dicho molino, una vez reformado y reparado, hasta la casa de máquinas que se establecerá en el molino existente, a cuyo efecto se ampliará y reedificará este”.

Respecto dos usos, a solicitude indica que, do total de 2500 litros de auga por segundo, 10 litros por segundo irían destinados ao rego dunha propiedade dunha hectárea pertencente a Roxelia. Outros 20 litros  para “implantar una empresa de riegos de dos hectáreas de terreno en la finca llamada Los Fragares”, da cal era propietaria súa nai. Destinaríanse 752 litros “para la producción e fuerza motriz para el accionamiento el molino denominado Poncabalar, previa su reparación y modificación”. E, finalmente, os 1.718 litros por segundo restantes serían empregados para a produción de enerxía eléctrica para alumeado e outros usos industriais.

Solicitude que remata coa petición da autorización dos prezos a aplicar no muiño: “por cada hectólitro de grano molturado se cobrarán cinco litros como máximo o su valor en metálico”  (Boletín Oficial da Provincia de Lugo. 1936, 26 de febreiro), recibindo resposta positiva para todo o proxecto.

Esta solicitude desconcértanos por varias razóns. En primeiro lugar porque a peticionaria é Roxelia e non dona Sofía, quen sabemos que falece en novembro de 1941 “en su casa de Bacoy, en el Valle de Oro, a la avanzada edad de ochenta y tres años, (...) madre de nuestro querido amigo el cura párroco de Santa Cruz del Valle de Oro” don José Ramón Souto Mel” (El Progreso de Lugo. 1941, 8 de novembro).

En segundo lugar, porque nela emprégase varias veces a expresión  “previa su reparación y modificación”, polo que non sabemos si a solicitude responde a unha ampliación desexada e proxectada previamente polos promotores, ou, pola contra, derivouse de algún tipo de dano causado nas instalacións, por exemplo, por unha crecida do río, que os levou a facer da necesidade virtude.

E por último porque, en 1939 o Negociado de Instalacións Eléctricas, concedíalle a Sofía Mel, non a Roxelia,  “autorización para establecer unas líneas de transporte de energía eléctrica desde la central del río Oro, punto Poncabalar,  en el citado término municipal a varios pueblos de aquel ayuntamiento y el de Foz, con destino a alumbrado y otros usos; cuya petición se publicó en el Boletín Oficial de 8 de junio de 1933” (Boletín Oficial da Provincia de Lugo. 1939, 14 de xaneiro).

Un desconcerto que aumenta se temos en conta que en marzo de 1936 o Goberno Civil de Lugo resolvía favorablemente á petición formulada por “la instancia dirigida a V.E. por don Damián López Ferreira, propietario de la Central Eléctrica de Bacoy, domiciliada en Carballido (Alfoz)”, na que se solicitaba a aprobación das tarifas aplicables os seus clientes polo subministro de electricidade para o alumeado (Boletín Oficial da Provincia de Lugo. 1936, 19 de marzo).

Así pois, polo momento non somos capaces de afirmar a quen correspondía formalmente a propiedade de cada un dos distintos elementos que compoñían o conxunto, e si este pasou -e de que maneira- duns propietarios a outros en algún momento. Como tampouco coñecemos a data -ou datas-, en que entraron en funcionamento, pois tan só temos constancia da presentación das solicitudes e das súas concesións.

Sexa como fose, en 1946 seguía en uso, pois a Deputación Provincial sacaba unha relación de entidades eléctricas que debían de pagar, nun prazo de 30 días, so pena de multa de 100 pesetas, o imposto correspondente ao ano 1945; entre elas figuran: Reimunde y López, por “Electra del Masma, domiciliada en Foz. Antonio Posada, por la Electra de Fazouro, domiciliada en Foz. Damián López Ferrería, por la Eléctrica de Bacoy, domiciliada en Foz… Pablo Cucurny Llunell, por la Central de Sargadelos, de Cervo, con domicilio en La Coruña. Álvarez y González S.L., por Hidroeléctrica del Junco, domiciliada en Villaestrofe (Cervo)” (Boletín Oficial da Provincia de Lugo. 1946, 28 de setembro).

En 1956 estas pequenas empresas eléctricas deberán enfrontarse a un novo inimigo, a chegada de novos competidores que, por ser de maior tamaño, ameazan a súa viabilidade. En concreto trátase da Sociedad Anónima Barras Eléctricas Galaico Asturianas, entidade que presenta solicitude para a construción dunha liña de transporte de enerxía eléctrica a 20.000 voltios dende o transformador de Oirán ata outro situado nas proximidades de Ferreira do Valadouro “para suministrar energía a un aserradero propiedad de los herederos de D. Fortunato Lorenzo”.  Unha pretensión á que se opón Damián López -en representación de Eléctrica Poncabalar- da man de D. Xosé Pérez Mel -en nome de Hidroeléctricas del Oro- alegando, entre outras razóns que “la línea que se pretende, según dichos reclamantes, no sirve ningún interés público sino que lo que persigue, disfrazado con el ropaje de que se destina a un cierto aserradero, es sentar sus reales, para establecer luego una competencia ruinosa para las cuatro empresas pequeñas existentes en el Valle de Oro, que prestan un gran servicio desde hace muchos años y que están haciendo grandes mejoras en sus instalaciones para obtener sobrante de energía para quien lo solicite, demostrándose con ello que el objetivo de la entidad peticionaria no es de utilidad pública, sino de indudable inutilidad pública”.

E fronte a súas razóns, as dos novos xogadores, os cales afirman que, na comarca do Valadouro existían catro “productores de energía eléctrica que son los señores Pérez Mel, con instalación de 30Kv hidráulicos; Eléctrica de Poncabalar, de Damián López Ferrrería, con una instalación de 48 Kv; eléctrica del Canedo, de hijos de Andrés Canoura, con un alternador de 75 Kv y Eléctrica Area, de hijos de doña Dolores Pérez Mon, con un alternador de 50 Kv, que estos productores, excepto el señor Canoura, son familiares y que las cuatro industrias se dedican a aserrar madera y a la molinería, principalmente, que el servicio eléctrico en todo el Valle de Oro es pésimo y existen varias industrias de aserrar y molinos que trabajan con calderas de vapor o gas-oil, por no poder darle servicio estas empresas”. Unhas razóns que ao  final resultaron ser de máis peso para administración pública, pois finalmente resolve autorizar a nova instalación (Boletín Oficial da Provincia de Lugo. 1956, 2 de febreiro).

Cando rematan as actividades en Poncabalar?.

Tivo algo que ver a chegada de estas novas empresas de maior tamaño ou, pola contra, está máis relacionado co declive xeral de todo o grupo DALO?.

Puido ser a confluencia de varias causas o que levou ao seu abandono?.

Son estes interrogantes para os que tampouco temos, polo de agora, resposta, pero que, tal vez, poidamos despexar despois dunha consulta dos fondos que atesoura a Fundación Manuel López Souto.

O que si podemos dicir é que, sorprendentemente a última noticia oficial da que dispoñemos é moi recente, de xaneiro ano 2.023, cando se fai público o “anuncio polo que se somete ao trámite de información pública o expediente de extinción, por caducidade, pola interrupción permanente da explotación por máis de tres anos consecutivos por causas imputables ao titular concesional, do dereito para usos industriais e de rega, outorgada a favor de Rogelia Souto Mel, no río Ouro, no concello de de Alfoz”. (Boletín Oficial da Provincia de Lugo. 2023, 2 de Xaneiro). Vemos que lles levou bastante tempo dalo de baixa.

Isto que acabamos de ler é todo o que sabemos, ata o momento, da Eléctrica de Poncabalar ou Eléctrica de Bacoy , que deu luz, durante moito tempo, a partes da parroquia de Santa Cilla, á que tamén alimentaba a eléctrica de Pérez Mon radicada en Santo Asiclo, como a empresa Electra do Masma o facía con Foz; pero iso, iso, xa é outra historia.

 

 

 

 

As fotografías en branco e negro foron realizadas entre os anos 1946 e 1947, pertencen á colección da familia Telentia de Oviedo, á cal lle dou as máis expresivas gracias. As fotografías en cor foron realizadas neste verán do ano 2023, polo que isto escribe.

 

O CEMITERIO DE FOZ. UN NACEMENTO COMPLICADO.

 

Se ben nun principio a xente era soterrada dentro da igrexa, este espazo fíxose cada vez máis pequeno para levar a cabo as inhumacións dentro da parroquial. Si a isto lle sumamos que había que agardar un período de cinco anos para poder retirar os restos óseos e poder volver a ocupar a sepultura podemos comprender a necesidade que había dun espazo onde soterrar.

Pero, como soe acontecer, incluso no soterramento había diferenzas pola posición económica dos falecidos.

En San Martiño de Mondoñedo, no ano 1540, lévase a cabo un apeo de bens (relación de propiedades) para descubrir cantOs e cales lle pertencían ao cabido de Mondoñedo. Nas declaracións das testemuñas podemos ver a diferenza económica á hora de elixir un lugar para soterrarse dentro da igrexa “el señor Vasco Lopez de Rio mando dos ducados e seys çientos maravedies por su sepultura syendo como era el mas princypal de la dicha feligresia (...) e dize que algunos que se mandan enterrar en la claustra que no pagan syno çinco blancas e un dinero por cada sepultura que estas son del capellan o sacristan ynsolidum”. Polo tanto, canto máis preto do altar maior, maior é o pago a realizar. Pagaban moito menos os que eran soterrados no claustro (saíndo pola porta principal á esquerda, hoxe existe un muro que nos impide acceder); pero, como hoxe tamén acontece, sempre hai alguén que non pode pagar nada e para eses, no San Martiño de 1540, reservábaselles o terreo situado despois da porta principal “bio alli sepulturas e guesos de finados cabo del espiño a donde fazen la audiencia y arriba cabo de la puerta principal cabo de la cerdeira”.

Podemos dicir que en 1540 se soterraba a case todo o mundo dentro da igrexa de San Martiño? Pois non, non podemos dicir iso. A combinación de falta de espazo e o elevado pago a realizar pola sepultura provoca que na actualidade de 1540 se diga “oy abra treynta anos, poco mas o menos que en el dicho monesterio no sepultavan sino pocas personas y que pedian a dozientos marabedis y a quatro cientos reales por la sepultura o que dexaba un tarreo e heredad para el dicho monesterio por su sepultura”.

No caso particular da igrexa de Foz, nun primeiro intre sotérrase dentro dela, posteriormente pásase a soterrar no adro para, no século XVIII, construír un camposanto a carón da igrexa, que estivo funcionando ata principios do XX, momento en que se decide trasladalo a outro lugar. A idea, compartida, é aplaudida por todas as forzas vivas da parroquia; o problema xorde cando se sinala o Castro como lugar elixido.

Os dous homes máis poderosos do Foz dese momento, Eliseo Martínez Pillado e Xosé Reimunde Acevedo (alcalde nese intre), chocan co tema da ubicación do cemiterio parroquial.

Na prensa partidaria da postura de don Eliseo, aparecen noticias a ese respecto “Merece aplauso que se haga un cementerio para que desaparezca de entre las casas el actual; pero si la higiene aconseja esta innovación, no es el Castro el sitio que debiera elegirse para emplazar dicho cementerio.

Los vientos aquí reinantes del Noroeste debieran indicar al ayuntamiento que el lugar más propio para enterramientos está por el lado de la Garita” (La Voz de Mondoñedo.1905, 19 de agosto).

Don Eliseo, opinaba que o Castro (Castro de Arriba ou Pico do Castro, en contraposición co castro de abaixo, situado ao final da praia de Llás e coñecido como o Cu do Castro) non era o lugar óptimo pois a profundidade o terreo tan só alcanzaba os 35 centímetros ata chegar a rocha firme; ademais diso no Castro había uns pozos de auga potable dos que se nutría a vila de Foz, por iso coidaba que poderían darse filtracións dos cadáveres ás augas das que bebía a vila.

Fose, polas razóns que fose, o concello continua coa construción do cemiterio no lugar elixido; por esta razón recibe dende o goberno civil de Lugo un escrito (recollido na acta municipal do 24 de zullo) relativo á prohibición “de la construcción del nuevo cementerio en la Veiga del Castro de Abajo, y se designe otro terreno que reuna mejores condiciones” (Boletín Oficial Da Provincia De Lugo. 1906, 10 de agosto).

Unha vez lido o oficio remitido polo gobernador, a corporación municipal acorda remitir un informe, non ao gobernador, senón a unha institución de maior importancia, o Ministerio de Gobernación.

Vexamos o que alegaba o concello. Para eles, e tal como recolle o regulamento municipal, existía un prazo de 30 días para poder protestar contra o proxecto do cemiterio, pero o señor Eliseo Martínez realizou a súa protesta 16 días despois de rematar o mes dado de prazo. Ademais diso, a reclamación non se realiza no concello, tal e como estipula o regulamento municipal, senón que o fai, directamente, ante o gobernador. Xa só por estas dúas razóns debería ser desestimado o escrito de don Eliseo. Aparte dos prazos caducados afirman que non entenden a razón pola cal se enfronta á decisión tomada polo concello, porque el estaba alí cando foron elixir o lugar “y porque hasta acompañó al párroco a fijar el sitio, mostrándose conforme con que no había otro mejor que el que después eligió la Junta de Sanidad”.

Así mesmo coidan, que polo aceleramento á hora de mandar o escrito, o señor Eliseo Martínez erra no lugar de localización “pues no es verdad que se hubiese fijado en la Veiga del Castro de Abajo, sino en la de Arriba, a unos 40 metros de elevación sobre el nivel del mar”.

Sobre a titularidade do cemiterio dísenos, na alegación municipal, que a obra tiña un coste de 3.000 pesetas “y que la ejecuta la Iglesia por su cuenta, sin auxilio pecuniario del municipio”.

Din tamén no escrito que si o gobernador visitase Foz vería como a xunta de sanidade, o concello e pobo están de acordo con esa localización  e que os reclamantes que figuran no escrito contrario “a quienes llamó Martínez para su casa, es fácil que ni siquiera se hubiesen enterado de lo que han firmado”.

Enterro de Salgado Toimil.1942. Foto Fátima
Maañón, colgada en Antiguas Fotos de Foz

Ademais alega que o criterio seguido por este concello para construír o cemiterio “es el que se ha seguido para construir los cementerios de San Miguel de Reinante, Rinlo, Lorenzana” e como nesas construcións non houbo problema algún, tampouco debería habelo no caso de Foz. O concello de Foz decide, tal e como se recolle na acta municipal do 13 de marzo, enviar un escrito, esta vez ao gobernador provincial, no que se pode ler “que no es posible designar otro sitio igual ni semejante al elegido por la Junta de Sanidad, declarado como el mejor por cuatro médicos, incluso el subdelegado de medicina, y tenido por insustituible por los colindantes y por el pueblo entero... que está demostrado en el plano, y una simple operación aritmética lo comprueba, que pueden verificarse enterramientos durante más de 30 años sin remover las cenizas; que el punto de emplazamiento se halla a bastante distancia de las casas, sin que nadie que conozca Foz pueda decir con verdad que haya otro tan equidistante de todas ellas ... que los facultativos no responden de la salud pública si permanece abierto el actual cementerio durante el verano, pues no se le oculta este peligro, por hallarse la tierra impermeable y no haber un solo espacio libre para verificar enterramientos” (Boletín Oficial Da Provincia De Lugo.1906, 19 de abril).

O día un de setembro o xornal La Voz de Mondoñedo sacaba un artigo contrario ao cemiterio de Foz, no que se laiaban da actitude dos párrocos que non se opoñían ao lugar elixido; esta falta de oposición costoulle ao párroco de Foz a súa destitución do cargo por parte do bispo. Alegaba o xornalista que de situar o cemiterio onde o sitúan, a carón de onde estaban “los pozos que surten de agua a la mayoría de aquel vecindario” co paso do tempo vai provocar filtracións de restos mortais nos pozos, o que provocaría “que dentro de poco tiempo se bebiesen en Foz cadáveres disueltos”( La Voz de Mondoñedo.1906, 1 de setembro).

A construción do cemiterio levouse a cabo, pero non podemos imaxinalo como o vemos hoxe en día, temos que pensar nun espazo bastante máis reducido, con muros altos e febles que acabarán caendo.

No mitin político de Felipe Lazcano en Foz (1920), antes de falar foi precedido por Fernández Mato, quen, entre outras lindezas contra o caciquismo di “el cementerio está hoy convertido en montón de escombros, por haber caido sus paredes, sirviendo su terreno de pastizal muchas veces a los animales” (La Voz de Mondoñedo.1920, 9 de decembro).

A prensa serviu para loitar, tanto por un lado como por outro. Así vimos como La Voz de Mondoñedo era contraria, mentres que noutros periódicos vemos aparecer artigos a favor do alcalde Xosé Reimunde e da situación do novo cemiterio. En 1924 (1 de outubro), o xornal madrileño El Globo sacaba un artigo firmado por Xosé Posada Blanco e titulado “Cementerio”. Este veciño de Vilaxoane, máis coñecido co nome de “Pepe da Corredoira”, non se corta, nada, nin á hora de defender o peche con muros do cemiterio como á hora de atacar á persoa a quen considera responsable desa situación, a don Eliseo Martínez.

Deixemos que sexa o señor Posada quen nolo conte coas súas propias palabras  “es el caso que en el pueblo de Foz, provincia de Lugo, se hizo, o mejor dicho, reempezó a hacerse un cementerio, hasta la fecha no concluido de cerrar, sino en parte con una simple valla de maderas y en parte con tapia, a trozos deteriorada y por la que pueden entrar hasta los perros de aquellos lugares, con sus naturales y posibles consecuencias… La causa que el cementerio, lugar sagrado, esté todavía sin cerrar, parece ser el capricho de un señor del pueblo, don Eliseo Martínez, que no sólo en ocasiones se opuso mas o menos directamente a reparaciones parciales, sino que compró un terreno que no pudiendo completarse, siquiera un poco, su área, fuera aún menos dable el cerrarlo”.

Para darlle solución ao problema do peche, o señor Posada, coidaba que era necesaria a creación dunha comisión, composta por catro veciños, co fin de falar con “don Eliseo y le proponga la compra del terreno que sea preciso para cerrarlo; su coste se haga a cargo de una pequeña cuota por vecino, que creo que pagarán con gusto, y el resto, o sea todo lo que faltare, la pagaría yo mismo, tengo en él enterrado a los seres más queridos. Tenga el señor don Eliseo un poco de piedad; tenga en cuenta que su gran posición social humanamente y cristianamente le obligan a algo, sobre todo tratándose de convecinos y paisanos, que además son, casi en su mayoría, sus arrendatarios, que le pagan más de tres mil fanegas cada año”.

Sobre don Eliseo chega a afirmar, extralimitándose e nunha actitude que hoxe en día sería punible, que se fixera con montes comunais, que pasaron a figurar como propios del, operación que tivo un valor dunhas catrocentas mil pesetas.

Non será ata o ano 1946 en que vexamos novas reformas no cemiterio parroquial; esta vez trátase da construción dun camiño municipal dende a “plazuela al Cementerio”, estase a referir á actual praza Salgado Toimil e ás rúas Antón Vilar Ponte e Costa do Castro.

Tres anos despois, en 1949, levábanse a cabo xestións, realizadas polo alcalde, Francisco Maañón, e o párroco Amador Puente Martínez, co veciño Xosé Antón García Marful “al objeto de que accediese en venta una parte de la finca de su propiedad, sita en la Veiga de Castro de Arriba, a fin de cerrar con muro de piedra el cementerio de esta parroquia en línea recta con el otro trozo que ya está construido” (Acta municipal. 1949, 24 de maio). Mais non será ata un ano despois, en xuño de 1950, cando se chegue ao acordo de pagarlle a este veciño a cantidade de 4.000 pesetas polo terreo necesario para poder pechar o cemiterio “y se le deje el terreno necesario para el emplazamiento de un nicho a dicho interesado” (Acta municipal. 1950, 27 de xuño).

En 1951 recibe o derradeiro elemento que configurará o aspecto do cemiterio ata a súa recente ampliación, a porta. Nese ano lévanse a cabo na igrexa parroquial obras de reedificación da liña do muro do adro, quitando a antiga porta de ferro da entrada ao adro da igrexa “el actual portalón será colocado como puerta de entrada principal en el Cementerio nuevo. La nueva entrada al atrio de la iglesia se hará frente a la puerta principal de la misma con puertas de hierro y la balaustrada se acomodará al desnivel de la calle todo el ancho de la iglesia y en el resto del atrio y según proyecto presentado” (Acta municipal. 1951, 5 de xullo).

A modo de conclusión podemos afirmar que a teoría mantida por don Eliseo, das filtracións nos acuíferos focegos, non se produce e que o espazo destinado a camposanto foi suficiente durante todo o século XX.

Por tanto, esa lenda que se mantén en Foz de que Eliseo Martínez non quería o cemiterio nese lugar porque o vía dende a súa casa seméllanos máis próximo á lenda urbana que á realidade histórica. Ou non....

Porto de Foz. Entorno a 1930, ao fondo, pegado á igrexa, o antigo cemiterio parroquial.

 

 

 

CURIOSIDADES SOBRE O MARISCAL PARDO DE CELA E FOZ.

 

Escribir sobre a figura do Mariscal resulta moi complexo, porque chegar ao cerne desta talla trae consigo unha enorme tarefa de quitar as incontables capas de pintura que se lle deron á figura. Capas dadas polos partidarios e defensores da súa figura, que elevan aos altares do martiroloxio nacionalista; ou as capas dadas polos contrarios, defensores da idea de que o Mariscal era un nobre de segunda orde que nunca pasou de ser un bandido e un criminal.

Non imos entrar no lameiro, non por medo a mancharnos senón porque daríalle a este traballo unha extensión que non queremos dar; pero cada un é libre (completamente) de pensar o que queira sobre esta figura tan mitificada.

Nós quedarémonos cos palabras escritas por Fernando Fulgosio na súa novela “Una mata de helecho en la costa de Málaga” (1869, p. 568)

           ¿Pagué yo alguno al Mariscal Pero Pardo de Cela, cuando me dio la libertad?

-                         ¿Tú has sido cautivo del Mariscal –

-                     Como tú, caí herido en sus manos; como a ti me asistieron en el castillo de la Frouseira, en Galicia,          por orden de su señor… Ya sabes que el Mariscal es tan altanero con sus iguales y aun con los                reyes… como blando, en general, con los que toma bajo su amparo.

Esa imaxe de suavidade coas persoas que toma baixo o seu mando esvaécese cando trata con inimigos, sexan da nobreza ou do pobo. No preito Tábera Fonseca (1525), dásenos unha visión bastante despectiva do Mariscal (tan despectiva como intencionada), pois amósannolo como unha persoa moi vingativa, con esa frase que lle fan dicir “enchede os carballos de vasalos” á que se lle responde “eu vivo dos vasalos, non dos carballos”.

Ao Mariscal débeselle a fundación do porto de Masma, que dito así soa, porque o é, moi esaxerado. O que Pardo de Cela leva a cabo é a apertura dun porto para a exportación de madeira, fóra do control impositivo existente nos portos de Viveiro ou Ribadeo. Antes de poder saír unha nave cargada de madeira deses portos tiña que aboar unha cantidade en concepto de impostos; pero de facer a carga no porto do Masma non debería ter que abonar nada, o que, aparte de convertelo en porto ilegal tamén o converte nun porto moi atrativo.

As denuncias de ambos portos ante os Reis Católicos provoca que estes lle envíen unha carta ao Mariscal na que se pode ler: “Vosotros,  por vuestra propia abtoridad e syn mi liçencia e mandado... avedes fecho e abyerto puertos nuevos e fecho carga e descarga de navios e barcas e fustas en la Masma e Vares a su grand agravio e perjuysio del puerto de dicha villa ... e muy gran danno e menoscabo de las mis alcavalas e rentas e tributos reales ... por que vos mando ... que d’aqui adelante non fagades nin consyntades fazer el dicho cargo e descargo en los dichcos puertos de Masma e Vares que asy diz que nuevamente avedes abyerto” (Ferreira Priegue, 1988: 117, nota 244).

Outra imaxe, tamén moi intencionada, e a que transmite nas súas palabras o bispo de Mondoñedo, don Gonzalo Gutiérrez de Mantilla. O prelado escribía ao rei solicitando a devolución das xurisdicións eclesiásticas de Vilaronte e San Martiño, que, por mandato real, foran vendidas ao oidor Hernando Saavedra, do consello de Contaduría Maio da súa Maxestade, colaborador na Corte.

O bispo Mantilla, en 1595, alertaba ao rei do perigo que corría se o porto de Foz caía en mans, por venda, dos herdeiros do citado oidor, e alertábao coa lembranza daquel enfrontamento entre o poder real e o Mariscal “y de un puerto seguro para fortificarse, tener y recibir navios podrian llebantarse, pues no es cosa nueba. Se ha visto en tiempo del rey don Fernando y del emperador Carlos, visabuelo y abuelo de Vuesa Magestad, que en estos reinos se llebantaron bandos y hubo comunidades y esto procedio de que los señores se hallaban poderosos y tenian sus casas fuertes”. E aí é cando aparece a figura do noso protagonista, cando o bispo, lembrando os sucesos acontecidos había un século, di “y en este reino de Galicia el mariscal Pedro Pardo, Pedro Bolano y Pedro de Miranda, con solo tener el uno un penasco en un monte, a donde se acogia, y el otro un castillo en la ribera del rio Miranda y el otro una fortaleça tiraniçaban la tierra y no havia cosa segura”.

Do Mariscal díxosenos (e non imos entrar en si é, ou non, certo) que levaba, irregularmente, moitas propiedades do cabido de Mondoñedo; pero non so do cabido, pois o mosteiro de Vilanova de Lourenzá tamén lle cedera (voluntaria ou coacionadamente) certas propiedades. Así vemos como lle conceden “os lugares de Galgao e de Quende e Benbibre e que son do dito moesterio conto dos os vasalos et moradores en eles et con todo o sennorio çevil e criminal”. Como condición esíxenlle que “abedes de sair en defensa de nos, os suso ditos e de nosos subçesores e dos vasalos do dito moesterio”, isto acontecía o 25 de outubro de 1464.

Nesa mesma data dona Sabela de Castro, muller do Mariscal, recibía do mosteiro de Vilanova “o noso Çeleiro de Marinnaos que he do dito moesteiro con todos los vasalos e moradores nel e con todo o sennorio civil e creminal”. A razón deste aforamento debíase a actitude do Mariscal en favor do convento, ou así dicían os monxes “avedes feito e fasedes manter defenso a este dito moesteiro e a nos, los suso ditos, e entendemos que faredes eso mesmo de aquí en adeante”. Non sería tan mala a relación entre o Mariscal e o convento.

 

As tornas cambiaron co paso do tempo e o Mariscal pasou de ser aquela figura xunto á que se quería estar a un apestado do que se fuxía, e máis, se combatía.

No primeiro dos casos estaría García González, que o 10 de novembro de 1513 solicitaba executoria de fidalguía (Arquivo da Real Chancelería de Valladolid. Pergameos, caixa 42, 10). Neste tipo de documentación, para demostrar que se era fidalgo, levábanse varias testemuñas (fidalgas) que acreditaban que o demandante era fidalgo,  pero que tamén seu pai e avó o foran.

Na do mencionado García, veciño de San Pedro de Labrada, aparece declarando Pedro Grada, fidalgo, veciño de Labrada e de 80 anos, que afirma ter coñecido a García González había máis de 30 anos e que “despues lo vio venir por espacio de veynte años poco mas o menos con el mariscal Pedro Pardo de Çela, le servia como peon”.

Abundan máis os exemplos do segundo dos casos, dos que loitaron contra do Mariscal no cerco da Frouxeira.

Exemplos son os casos de Afonso Arias de Viladaide (San Cosme), que en 1488 preiteaba pola súa fidalguía, e do que aseguran que participara na toma da Frouxeira “otro sy dixo que savia que al tiempo (roto) Pedro Pardo en la fortaleza de (roto) Alonso Arias, quien contendia en el dicho pleito, fuera con ellos i sirviera en el cerco ciertas tenporadas fasta que se acavara el dicho çerco i que asimismo vio que en el tiempo donde Alonso Lopez de Haro,  que a la sazon era gobernador en el dicho Regno, llamara a estas gentes para el combate de Villa Juan que el dicho Alonso Arias, el viejo, padre del dicho Alonso Arias, fuera a servir al dicho combate con otros vecinos de la dicha feligresía de Sant Cosme” (Arq. Real Chanc. Valladolid. Pergameos, Caixa 3,1 1488, 5 de xuño).

Tamén está o caso de Diego Pérez, veciño de San Cosme de Barreiros, que preiteaba o 7 de xuño de 1496. Del dirá Fernando Pérez, fidalgo de Celeiro de Mariñaos, “que savia i viera este testigo que quando don Fernando de Acuña gobernador del dicho nuestro Regno de Gallizia toviera çercada la fortaleza de Froseyra donde estaba cercado el mariscal Pedro Pardo, que fuera el dicho Diego Perez en nuestro servicio al cerco de la dicha fortaleça servir en el dito cerco ciertas tenporadas”( Arq. Real Chanc. Valladolid. Pergameos, Caixa 19,6. 1496, 7 de xuño).

Ou o caso do fidalgo Fernando Basanta, quen no ano 1506 inicia preito para demostrar a súa fidalguía (Arquivo da Real Chancelería de Valladolid, Sala de Fidalgos, caixa 465, 4). Mais non será ata o ano 1513 en que consiga unha executoria do preito sobre a súa fidalguía. (Arquivo da Real Chancelería de Valladolid, Rexistro de executorias, caixa 284, 4).

Entre as testemuñas presentadas figura Xoán Mariño, un fidalgo de 80 anos e veciño de San Cosme de Barreiros. Na súa declaración afirma “oyera dezir que Juan Basanta, abuelo deste que contendia, avya ydo a la guerra de Aryza a servir como fijodalgo e a visto este testigo a este Fernan Basanta a servir a la guerra de Pena Flora (Frouxeira) con sus hermanos como fijo dalgo”.

Campeonato de loita medieval. Belmonte, 2014

Tamén está o caso de Alonso Vidal, fidalgo de Santa Cilla, que o 7 de xullo de 1508 solicitaba executoria de fidalguía. Nela alegaba que os seus antepasados foran fidalgos e que el acudira, “como ome fijodalgo a servir con los otros omes fijosdalgo de aquella tierra por mandado del governador al çerco de Villajuan i a pena Froxera”.

Da fidalguía do avó de Alonso Vidal, o fidalgo Alvar Alonso, fala Xoán de Losada, un fidalgo de 65 anos e natural de Romariz, do que di  “oyera descir por fama publica al mariscal Pedro Pardo i a Vasco Lopez de Rio i a Ruy Lorenço de Adelan i a otros de aquella tierra que eran mas antiguos que este testigo i desta que ellos avian conosçido al dicho Alvar Alonso i que fuera ome fijodalgo” (Arquivo da Real Chancelería de Valladolid. Pergameos, caixa 36, 2. 1508, 7 de xullo).

Rematamos esta relación, que é moito máis completa, co caso de Xoán de Luaces, veciño de Vilamor (Mondoñedo), preiteaba pola fidalguía, alegando, entre outras cousas, unha testemuña que “Viera al dicho Diego de Luaçes, padre deste que contiende yr a la guerra de Froxera i a la de Villa Juan donde fueran llamados los omes fijosdalgo del Regno de Galicia” (Arquivo da Real Chancelería de Valladolid. Pergameos, caixa 28, 12. 1510, 27 de abril).

Polo que puidemos ler nas declaracións das testemuñas o cerco do castelo da Frouxeira existiu, prolongándose no tempo en varias campañas.

Eses distintos ataques e defensas provocaron mortos e feridos. En honra dos primeiros o comandante das tropas asaltantes, Mudarra, funda na igrexa de San Martiño de Mondoñedo o altar de Santa Catarina “que hizo azer Mosieur Mudarra que tomo a Pena Frolseyra por su Alteza”. Como contrapartida a esta fundación ordenaba “que se dixesen en la dicha capilla e altar todos los lunys de cada mes el primero lunys de cada mes una misa cantada con su bigilia e responso por las animas de ciertos que murieron e se enterraron alli sobre el cerco de la dicha Frouseyra”.

No ano 2013 o profesor Eduardo Pardo de Guevara sacaba á luz un estudio acompañado dunha transcrición do testamento do Mariscal Pardo de Cela. Gracias a ese traballo sabemos que o Mariscal fora executado a principios do mes de outubro do ano 1483 e non o 17 de decembro, tal e como se pensaba ata agora.

Este interesante traballo sirve de base documental para a relación nominal de propiedades que agora sacamos.

Propiedades en San Martiño de Mondoñedo.

No testamento podemos ler a seguinte manda: “Yten desenbargo al monesterio de San Martinno de Mondonedo, los benefiçios de Abadin et Recaree et San Romao de Villaestrofe que yo lleve del dicho monesterio, et mando a mis herederos, so pena de mi maldiçion, que nunca los demanden”. Isto estanos a falar da devolución deses tres beneficios ao seu lexítimo dono, o mosteiro de San Martiño, o que, por outra banda, tamén nos informa de que, en certa medida, o Mariscal se apoderaba de propiedades pertencentes á igrexa.

Outra das mandas que fai referencia a San Martiño ten como protagonistas aos membros da familia Conde. Nela podemos ler: “yten desenbargo la casa de San Martinno a los hijos de Gonçalo Conde, et que me paguen çinco mill maravedis que me deben, et demanden dos mill a Lopo do Rio, que yo le tome de mas, que mande que se los diesen”. Resulta moi habitual poder ler nos testamentos como se reclaman débedas ou se informa aos herdeiros das débedas que se teñen contraídas.

Propiedades en Marzán.

Neste lugar o Mariscal posuía o casal de Marzán “Yten mando al dicho monesterio de San Martino dos reales o sesenta maravedis de cada un anno por lo meu casal et heredades de Marçan et que me digan de cada un ano una misa cantada el dia de San Pedro et en su altar”.

No apeo, realizado en 1540, e que se conserva no arquivo catedralicio de Mondoñedo, das  propiedades pertencentes ao mosteiro de San Martiño podemos ler que na declaración de Diego Carballal faise mención a que no Prado da Lama (Marzán) o mosteiro de San Martiño posuía un finca coñecida co nome de Os Fornos, que levaba catro choupíns, entre as súas lindes aparecen varios prados: “uno de Pero Mariño y en otro de Francisco Palmeiro que fue de la caseria del Mariscal e de otra parte en heredad de la caseria de Villamayor del dicho Cabildo”. Ven sendo a mesma que se menciona no testamento.

Nese mesmo apeo infórmasenos da extensión da referida casería “Que en la referida feligresia de San Martin tenia el Monasterio la Telleira, en que se hace la Teja, con heredades en la Veiga do cura, que esta en medio de la feligresia compuesta de 8 ò 10 tarreos de 10 o 12 choupines, con otras muchas heredades, con nombre de la casaria de Marzan, sitas en la Veiga de Lourido de llevar siete o ocho choupines de sembradura”.

Propiedades en Santa Cilla.

“Yten desenbargo a Roy Basquez, canonigo, la parte del benefiçio que le cabe de Santa Çeçilia, de quel es clerigo, con el pan de oganno que le pertenesçe”. Volvemos a ver outra devolución de beneficios eclesiásticos que levaba o Mariscal.

 Propiedades en Vilaxoane.

“Yten mando a Gonçalbo Yannes, canonigo, lleve un tonel de vino que eu tenno en Bilajuane en satysfaçion de una meda que le tomey en Bilarmea, et le pido perdon por amor de Dios”. Aínda que poñemos propiedades nada nos fai pensar que ese tonel de viño proceda de viñas pertencentes ao Mariscal que estivesen sitas en Vilaxoane.

Aquí rematamos esta relación de cousas que non sabía sobre o Mariscal. Da cadea co que foi preso, e que recibiu o nome da Mariscala, ou do que dixo cando lle cortaron a cabeza xa falaremos noutro capítulo; porque iso, iso xa é outra historia.

 

 

RECUPERANDO A FEIRA DE GANDO DA ESPIÑEIRA.

 

https://www.google.com/search?q=fotografias+ferias+galicia&rlz=1C1GCEA_enES1042ES1042&oq=fotografias+ferias+galicia&aqs=chrome..69i57j0i546l3.8279j0j7&sourceid=chrome&ie=UTF-8#imgrc=dFA0KV8vciNsdM&imgdii=bH7TECiTdJHibM

Se consultamos a prensa recente seremos quen de saber que a recuperación da Feira da Espiñeira ten lugar no ano 1998 e tras dúas décadas sen celebrarse; pero as raíces desta feira son moito máis fondas do que se poda pensar.  

O cronista oficial de Mondoñedo, don Eduardo Lence Santar, publicaba no xornal El Progreso (1911, 3 de novembro) un artigo titulado “Ferias y mercados de la Provincia de Mondoñedo”. Nel transcribíase un documento redactado polo concello mindoniense no ano 1789 sobre as feiras existentes na Provincia de Mondoñedo. Con respecto ao concello de Foz menciónanse a que se celebraba os días 11 e 12 de novembro no lugar de Ferreiravella (parroquia de San Martiño); a que se celebraba en Foz coincidindo coa festividade de San Brais e outra que se celebraba “en el sitio de la barca de la Espiñeira, que era antigua, libre de impuestos  y duraba también los tres meses de la primavera”. Nese mesmo documento tamén se fai mención a unha serie de mercados semanais pero, curiosamente, non menciona o que se celebraba todos os martes en Foz e que xa aparece recollido no catastro do marqués de la Ensenada, de 1753.

Neste mesmo catastro tamén aparece unha mención á feira da Espiñeira, que se celebraba “el dia diez de cada mes, a excepcion del de noviembre en el sitio de Menxaboi, en la que por ser libire no proviene utilidad alguna a los vecinos”. Con esta última frase o que se quere dicir é que como non se cobraba imposto ningún non repercute economicamente nas arcas municipais.

Orixinalmente o día da feira era o 10 de cada mes, menos o de novembro, tal vez, para non coincidir coa que se celebraba o día 11 dese mes en San Martiño. Unha feira antiga que deu lugar o topónimo “Campo da Feira”, que xa vemos en documentación do ano 1540 e a cal concorría un bo número de cabezas de gando. Posteriormente a Feira da Espiñeira celebrarase os días 10 e 24 de cada mes e na actualidade celébrase o domingo anterior ao San Xoán, festividade da parroquia de Vilaronte.

Era, como levamos xa dito, unha feira de gando, e non debía de ser pequeno o número de cabezas que acudían á feira. Este volume elevado de reses foi o que

obrigou ao concello a reformar a entrada ao campo da Feira, aló polo ano 1854. Nunha acta municipal do 14 de marzo, o síndico do concello, tendo en conta que “la Feria de la Espiñeyra, la mas concurrida de este país, en la parroquia de San Juan de Villaronte” tiña unha entrada ao campo da feira moi estreita, por culpa dun recodo que formaba a parede duns veciños, que afectaba ao “franco tránsito de los muchos ganados que allí se reunen y comodidad de colocarlos”. Por esa razón pedíanlle aos veciños que tiñan terreos pechados con esa parede que cedesen terreo e desen autorización para que o concello puidese derrubar a parede e levantar outra un pouco máis aló, favorecendo así a libre entrada de gandos, algo que realizan sen problema ningún. Os veciños eran Manuel Pérez, Isidro López, Ramón Lorenzo, Manuel Veiga e Domingo Luaces.

A Feira da Espiñeira era importante porque a ela acudían moitos tratantes de gandos, tanto a vender como a comprar. Seguramente tamén acudiría algunha taberna instalada nun carro, algún gaiteiro e probablemente algún polbeiro, e tanta concorrencia atraía a moita xente que con este motivo chega á Espiñeira.

Este efecto chamada, comparable co que moitos anos despois provocou a festa do Carme de San Martiño, provocaba unha chegada masiva de asistentes a ese evento. Pero claro, se moita xente vai a un sitio outros lugares quedan baleiros, e senón, que llo digan a don Bieito Rodil e Lastra, cura de Santa Cilla, o que se laiaba porque o día de Venres Santo, do ano 1857, “en que está representado el misterio principal de nuestra Santa Religión, y cuyos oficios se celebran de mañana y tarde, coincide con la feria mensual de ganados, llamada de la Espiñeira, que se hace el 10 de cada uno. Su concurrencia, como es una de las principales, no puede menos de ser causa de que los templos estén casi desprovistos de fieles”; por esta razón suplicaba ao gobernador civil da provincia que “la citada feria se traslade al día siguiente, sábado 11 del entrante abril”(Boletín Oficial da Provincia de Lugo.1857, 27 de marzo).

Era tal o concurso de animais? Pois parece que si, que era moito o gando que acudía a esta feira.

Tanto que obrigou ao tenente alcalde concello de Foz, Bieito Leitón,  en sesión do 9 de xaneiro de 1881, a “celebrar una feria de toda clase de ganados en el punto de la Espiñeira, parroquia de Villaronte, los días 24 de cada mes, además de la que se celebra el 10 en dicho punto” (Boletín Oficial da Provincia de Lugo.1881, 22 de xaneiro).

En 1890, tal e como conta o xornal La Voz de Galicia no seu número do 15 de novembro “ha llamado la atención el aumento en el número de terneras vendidas en las ferias mensuales de Lorenzana y de la Espiñeira. Hanse vendido en las dos ferias más de 300 cabezas de ganado entre terneras y vacas. Los precios bastante buenos”.

Evidentemente os gandos vendidos na feira chegaban a ela por terra, pero non só se vendían gandos senón que outros produtos e non todos chegaban por terra, porque dende o ano 1907 o porto da Espiñeira recibira por parte do Estado a habilitación para embarcar nel, en réxime de cabotaxe, produtos do país e poder desembarcar produtos do país así como estranxeiros.

Unha vez contáronme que como a festa do San Lourenzo, 10 de agosto, coincidía coa Feira da Espiñeira mandaran cambiar a data da feira e como consecuencia dese cambio a citada feira acabara desaparecendo, porque a xente con gando xa non ía a ela.

Sempre supuxen que nesa historia había moito de fantasía e, ao mellor, unha pizca de verdade. Esta atopámola no xornal La Correspondencia Gallega (1916, 16 de abril) cando lemos a seguinte noticia: “a solicitud de los vecinos de la Villa de Foz, acordó el ayuntamiento que la feria que se venía celebrando en la Espiñeira los días 10 y 24, tengan lugar desde enero próximo los domingos segundo y cuarto de cada mes, extendiéndose la contratación a toda clase de ganado”.

Realmente, as datas non cambiaron e continuaron a celebrar a feira os días 10 e 24 de cada mes. Isto sabémolo porque no ano 1924 a corporación municipal focega (sesión plenaria do 15 de febreiro) acordaba “nombrar interinamente veterinario e inspector de higiene pecuaria a don Gonzalo Pozo, con la obligación de concurrir a las ferias de la Espiñeira, los días 10 y 24 de cada mes, con objeto de poder consultar con él los casos de enfermedad del ganado y su curación” (Boletín Oficial da Provincia de Lugo.1924, 12 de maio).

Nese mesmo ano a corporación municipal, en sesión do 27 de maio, acordaba instalar unha báscula no campo da feira da Espiñeira, algo moi necesario, por outra parte, tendo en conta o tipo de transaccións que nel se realizaban.

Claro que unha cousa  é decidir que se ten que instalar unha báscula e outra, moi distinta, é levalo a cabo. Por esta razón a corporación municipal focega recibía un oficio do gobernador civil, de principios do mes de novembro, no cal se lles encomendaba a tarefa de realizar “nuevas gestiones particulares para ver de conseguir colocar una báscula en la feria de la Espiñeira, ya que las dos veces que se anunció el concurso no dio resultado” (Boletín Oficial da Provincia de Lugo.1924, 11 de novembro).

 Sempre que un bo número de persoas se xuntan nun lugar acontece que non todas elas son boas, ou traen perversas intencións. Así en 1905 a garda civil do posto de Foz “ha detenido en la útlima feria de Espiñeira, parroquia de Villaronte, al paisano Domingo López Ulloa, por negarse al pago de 4 reses vacunas que había comprado al vecino de Cangas, José Barcela Hermida” (Correspondencia Gallega.1905, 6 de abril).

Outro destes casos prodúcese en 1932 cando a garda civil detén a dous individuos que estaban a vender unha vaca “de las que se crían en el monte, resultando que efectivamente había sido hurtada en el monte conocido po Seidoiro, en la parroquia de Romaríz, Abadín”. Por este suposto delito foron detidos o portugués Xaquín Gomez e Ramón Casabella, este último “natural de Lagoa, al que se le ocupó un pasaporte, como repatriado de la Habana, a nombre de Manuel Rivas, del que hizo uso para poder embarcar por ser desertor del ejército cubano”(Vanguardia Gallega. 1932, 28 de  decembro).

Quen si tivo moita sorte foi Xosé María Fraga, veciño de Dompiñor (Ribadeo) ao que quixeron matar. Todo ten lugar no ano 1935 e comeza cando Antón Cavero (de Zaragoza) e Francisco López (de León) entraban a pernoctar na casa de Xosé María e Antía Fraga. Esta pediulle axuda a Cavero para que “asesinara a su hermano, José María Fraga, que vive con ella, cuando regresara de la feria de la Espiñeira, a la que había ido”. Antía chegou a ofrecerlle unha suma de cartos por levar a cabo este encargo e Cavero agardou a chegada do irmán. Así que o viu non o matou, senón que lle contou os plans de Antía e “la cariñosa hermana fue detenida y quedó a disposición del juzgado” (El Pueblo Gallego. 1935, 14 de novembro).

Descoñezo se naceu vinculado á feira ou non, pero no Campo da Feira da Espiñeira existiu un salón de baile. Sabémolo porque no ano 1931 Xosé Rodríguez García, propietario de Benquerencia, solicitaba ante o xulgado de Mondoñedo a devolución da cantidade de 5.709 pesetas que lle estaban a deber Manuela Vázquez Pérez, viúva, e o seu fillo Antón Otero Vázquez, ambos labradores e veciños de Vilaronte. Como non podían pagar saían a poxa unha serie de bens que posuían, como o que tiñan na Espiñeira; tratábase dun “edificio de solo planta baja, conocido por el Salón, sito y adherente a casa habitación de doña Manuela ... mide su superficie nueve metros y cincuenta centímetros de frente por once metros y cincuenta centímetros de fondo; tasado en la cantidad de 6.829 pesetas” (Boletín Oficial da Provincia de Lugo. 1931, 1 de agosto).

 Hoxe en día vólvese a recuperar unha feira, tal vez, sen a importancia doutro tempo, pero co mesmo valor, xa que é recuperar a nosa propia historia.