Hoxe imos falar
dunha das dúas casas torre que atopamos no lugar de Vilaxoán. Neste barrio,
pertencente á parroquia de Santiago de
Foz, temos atopadas dúas referencias a Torres,
entendendo este termo sempre co significando de casa amurallada. Unha destas
dúas Torres de Vilaxoán pertence á familia López de Moscoso, tal e como veremos
en posterior artigo, e a outra, da que imos falar, terá varios posuidores ao
longo da historia.
Se algún día
paseamos por Vilaxoán veremos que moi preto á capela de San Brais hai unha casa
que nos lembrará, pola súa estrutura construtiva, unha casa fortificada con
torre ameada. Hoxe xa non se conserva moito da estrutura inicial pero aínda se
pode ver, como lembranza de pasado máis glorioso, restos construtivos que
rememoran aquel tempo en que toda a propiedade estaba toda unida e defendida
por unha torre ameada. Actualmente a propiedade a varias familias que foron
dividindo o que antes era unha única construción en varias casas individuais.
Temos que
agradecer á persoa ou persoas que souberon conservar un letreiro no que se pode
ler 1688. Tal vez pensaron que esa era a data de construción da casa torre mais
están errados. Supoñemos que esa data de 1688 fai referencia ao ano en que a
casa torre sufre unha serie de reformas pois esta construción xa aparece nun
documento datado no ano 1581, tal e como veremos posteriormente.
A Torre de Vilaxoán.
Vinculación cos Estúa, Luaces, de la Barrera e co conde de Ximonde.
Os citados
apelidos fan referencia ás familias que ao longo da historia posuíron nun
momento dado esta casa torre.
Dos Estúa e dos Luaces.
Estes apelidos
aparecen ligados a esta casa torre, por primeira vez, nun documento de
fundación vincular datado o día 2 de novembro de 1581.
Nesta data o
rexedor mindoniense Luís Luaces e Labrada, casado con Leonor Fernández de Estúa
e Miranda, fundaba un importante vínculo familiar. O documento fora redactado
polo escribán de San Cosme de Barreiros Fernando Rodríguez das Eiras e
Villarmea.
Na relación de
fincas que compoñían este vínculo destacamos as seguintes: “las casas donde los fundadores vivían en
Mondoñedo; el lugar y torre de Villajuane; la casa y torre de Vilacendoy; el
lugar y torre de Vilamor; la torre y casa de Abadín”.
Don Eduardo Lence
Santar, noutro artigo de prensa, mencionaba, tamén como pertencentes a este
vínculo, as seguintes herdades: A Casería de Villarmea, en Fazouro, a Casería
de Carrouceira en San Martiño, a casa que fora de Luís Pillado, tamén en San
Martiño, así como unha horta con laranxeiros e limoeiros. Outras propiedades
mencionadas son o muíño de Ourín, en Vilacendoi; o lugar de Regueira, en
Fazouro; a casería e herdades en Xinzo, así como unha cuarta parte dos montes
que lles pertenceran a Pedro Ares, veciño de Vilaxoane e a Roi López, veciño de
Xinzo.
A pesares de
que o tema que hoxe nos ocupa é a Torre
de Vilaxoán gustaríanos falar un pouco da Torre
de Vilacendoi, situada na parroquia de San Martiño de Mondoñedo.
Nun apeo de
bens que se realiza na mencionada parroquia no ano 1540 o Cabido catedralicio
asegura posuír varias fincas, unha delas está no lugar da “Cerviçaria a la entrada e cavo de la fuente de Villa Cendoy”,
trátase de tres xornais de viña que están todos xuntos e lindan dunha parte
cunha “casa vieja” e de outra parte
topan “en el curral de la torre que fue
del Prior de San Martiño Ares Perez, que sea en gloria, que agora es de la
muger de Alvaro Bazquez e de otra parte topa en el camyno que va para la fuente
de Villa Cendoy”. A muller que se menciona neste documento non era outra
que a filla ilexítima do prior Ares Pérez de Viladonga, “Ynes Rodriguez, su hija, muger de Alvaro
Bazquez”. Do matrimonio entre Inés e Álvaro nacen dous rapaces:
Ares Pérez e Afonso López de Vilanova. Nalgún momento entre 1540 e 1581 un
destes dous herdeiros tivo unha filla á que chamou Leonor. Baseámonos para
afirmar isto en que no citado apeo de bens, na declaración que unha testemuña fai
sobre a veiga de Bouzas, afirma que pertencía a “Leonor Fernandez madre del prior Ares Perez”.
Por tanto
Leonor Fernández de Estúa e Miranda, casada con
Luís de Luaces e Labrada, viña sendo a bisneta do prior Ares Pérez de
Viladonga e tataraneta de Leonor Fernández. Esta é a razón que explica a
aparición da Torre de Vilacendoi no
vínculo da familia Luaces de Mondoñedo.
O vínculo
familiar dos Luaces irá pasando de pais a fillos ata que na primeira metade do
século XVII aparece en mans de Catarina Otero de Luaces, casada no ano 1666 co
capitán Gregorio Sánchez Baamonde.
Desta unión
marital nace Margarida Sánchez de Baamonde de Otero e Luaces, señora
xurisdicional dos cotos de San Martiño e San Xoán de Vilaronte así como
posuidora do vínculo familiar dos Luaces. Esta señora casa con Brais de la
Barrera e Castrillón, sendo a partir de entonces cando a familia de la Barrera
aparece como posuidora do vínculo e da casa torre de Vilaxoán.
Dos Luaces e dos de la Barrera.
Que a familia de la Barrera estaba fondamente asentada no
concello de Foz queda constatado a través de varios
documentos.
Un deles data do
ano 1605, este fai referencia ao matrimonio entre o capitán de cabalería Pedro Álvarez de Aguiar e Mañente, fidalgo
nado en Vilaronte, e Dominga Rodríguez de la Barrera e Cangas, filla de Xoán de Cangas, natural de Requejo
(Villaviciosa) e María Rodríguez de la Barrera, natural de Ribadeo.
En 1621 temos
noticia dun sacerdote chamado Diego de la Barrera e Castrillón, residente na
parroquia de Foz, na súa partida de defunción,
do día 20 de agosto de 1621, podemos ler que “no hiço testamento porque no tenia bienes”.
Outro membro
desta familia residente no noso concello é Domingo de la Barrera, que no ano
1625 aparece como posuidor de varias propiedades no lugar da Penaparda.
Sabemos que a
familia de la Barrera estaba asentada en Vilaxoane a principios do século XVII
grazas a un foro outorgado o 22 de xullo de 1631. Neste documento o Cabido
mindoniense aforaba unhas viñas nas veigas da Coigas, en San Martiño, a Xácome
Montero, entre as lindes das citadas viñas figura “las heredades y vinas que
tiene el dicho Cavildo y su mesa capitular en el lugar das Coigas y lo mismo la
acienda que llevan los hijos de Juan de la Barrera en Villaxuane y una eredad que asta agora
solia llevar Esteban Fernandez vezino de Foz”.
Non podemos confundir ao anteriormente mencionado Diego de la Barrera co presbítero don Diego de la Barrera Navia e Castrillón, veciño de Ribadeo,
que fundaba no ano 1675 (15 de febreiro) unha capelanía baixo a titulación da
Nosa Señora da Concepción, localizada na Colexiata de Santa María do Campo de
Ribadeo.
Pode pensar o
lector que estes datos nada teñen que ver con Foz, pero se lemos atentamente a
documentación fundacional desta capelanía comprobaremos que deixa, o citado
presbítero para mantela, as seguintes propiedades: “el lugar y caseria que llaman de Ginzo, sito en la feligresia de San
Martin de Mondoñedo, en el que vive Antonio Ramudo”, tamén mencionaba “la casa y lugar en que al presente vive
Dominga do Couto, moza soltera, sita en el lugar de Mourente, feligresia de San
Martin de Mondoñedo”.
Neste mesmo
documento o citado presbítero noméase así mesmo como primeiro capelán e patrón,
nomeando como sucesor seu a “don Antonio
de la Barrera y Castrillón, su sobrino, dueño del coto de San Martin de
Mondoñedo y Villaronte y regidor de la ciudad de Mondoñedo”. Pensamos que o
dominio dos cotos de San Martiño e Vilaronte chegáralle ao rexedor Antón de la
Barrera por herdanza de seu avó, o veciño de Ribadeo Xoán de la Barrera, que o
día 1 de xaneiro de 1619 se facía coas alcabalas de San Martiño e Vilaronte.
Este mencionado
Antón de la Barrera estaba casado con María Barrientos, filla de Beatriz
Barrientos e Cueto e de Antón Carbajal Aguiar e Pardo, rexedor da cidade de Mondoñedo nos anos 1626, 1644 e
1654.
Na visita
pastoral que realiza o bispo Lois Tello de Olivares a Foz en 1670 solicita
información sobre as capelanías existentes nesta parroquia, as testemuñas
contestan, entre outras cousas, que: “otro
si dijeron que en dicha feligresia ai una ermita de la avocacion del Señor San
Blas, que fundô el Oidor Saavedra, de
que es patron el Regidor Don Antonio de la Varrera, esta bien compuesta y decente, de la qual
lleva el cura la mitad de las candelas y la otra mitad dicho patron, que tiene
obligacion de repararla”.
O día 30 de
agosto de 1685 o cura párroco de Foz, don Domingo López Leytón, oficiaba un “matrimonio por palabras” entre don Xoán
Pardo de Vivero e Pumariño, veciño da parroquia de Santiago de Viveiro, e dona
“Beatriz Barrientos y Carbajal, yja del
Regidor don Antonio de la Barrera y Castrillon y doña Mariana de Barrientos y
Carbajal, vecina desta feligresia”. Actuaron como testemuñas do evento os
irmáns Francisco Andrés e Brais de la Barrera e Castrillón.
Brais de la
Barrera Navia e Castrillón.
Rematamos o
apartado dos Luaces coa voda de Margarida Sánchez de Baamonde Otero e Luaces
con Brais de la Barrera. Pensamos, polo menos ata que atopemos unha
documentación que nos diga o contrario, que é neste momento cando os de la
Barrera se fan co vínculo dos Luaces, ou o que é o mesmo, coa casa torre de
Vilaxoán.
Do citado
matrimonio nacerá unha nena chamada Xoana de la Barrera que casará con Gonzalo
Montero e Villar, deste matrimonio nacerá outra nena, Beatriz María Montero.
Que o
matrimonio entre Brais e Margarida tan só tivese unha filla condicionará o
vínculo dos Luaces.
Brais de la
Barrera morre o día 25 de abril de 1712, “no
pudo hacer testamento ni memoria del por estar pribado de las potencias todo el
tiempo de su enfermedad”.
Ao non facer
testamento e ter como herdeira a unha filla, feito que a excluía do vínculo, provocou que Francisco
Andrés de la Barrera, irmán de Brais, se fixese coas propiedades do vínculo dos
Luaces.
O Arquivo do
Reino de Galiza garda entre os seus fondos un documento do ano 1720 titulado “Documentos de propiedad de Juana de la
Barrera, en relación a su herencia”.
Este preito de
1720 xorde cando Gonzalo Montero e Villar, esposo de Xoana, preitea contra
Francisco Andrés de la Barrera solicitando a restitución dos bens pertencentes
a Brais de la Barrera. En concreto estes bens eran: “la casa prinzipal donde vivia en el lugar de Villa Juan, con todos los
vienes a ella anejos y pertenezientes; los cotos de San Martin de Mondoñedo y
Villaronte, con todas sus rentas y servizios. Dos casas en la ciudad de
Mondoñedo, una grande y otra pequeña pegadas la una a la otra, otros dos
lugares en el valle de Lorenzana y otros muchos vienes muebles y raices, alajas
de oro y plata, ganados, cavallerias, plantaciones, labradios, foros,
censos y otros”. Como podemos ver
todas estas propiedades facían moi apetecible a herdanza de Brais de la
Barrera, mais Gonzalo Montero nunca se fixo con elas pois recaeron en mans de
Francisco Andrés de la Barrera, irmán de Brais, casado con Benita Vicenta
Mosquera Pimentel Caamaño e Soutomaior. De este matrimonio non houbo
descendencia e os bens vinculares dos Luaces pasaron ao fillo de María Rosa de
la Barrera Navia y Castrillón, don Xoán Antón Bernaldino Cisneros, primeiro
Conde de Ximonde.
Os condes de Ximonde.
Non pensamos
facer aquí unha relación de todas as propiedades e bens dos Ximonde,
simplemente queremos amosar como esta familia se fai cos bens e coa casa torre
de Vilaxoán.
Durante moito
tempo afirmouse que eran os condes de Ximonde os que mandaran construír a
capela de San Brais e a casa que estaba pegada a ela. Supoñemos que estas
afirmacións se deben a que a condesa de Ximonde foi a derradeira posuidora
destes bens. Semella lóxico pensar que a xente coidase que eran os Ximonde
tanto derradeiros posuidores como
fundadores, pero non é así.
Noutro artigo
temos falado sobre a capela de San Brais e vimos como a súa fundación era
datable no primeiro terzo do século XVII, polo tanto non é posible atribuíla
aos membros da familia Ximonde. Como tampouco é posible facelo coa fundación da
casa torre de Vilaxoane que como levamos visto data do século XVI.
Os Ximonde, tal
e como levamos explicado, fixéronse coas propiedades de Vilaxoán por herdanza
correspondente a María Rosa de la Barrera Navia e Castrillón.
Esta era irmá
de Brais de la Barrera, casará con Antón Ramón Cisneros de Castro Figueroa e
Sarmiento. Era este home fidalgo coñecido na cidade de Santiago, onde exercerá
cargos públicos, como o de rexedor perpetuo. Tamén exerce o cargo de “caudillo mayor del número de Tercios de
Villanueva de Arosa y agregados”, servindo ao rei Filipe V na defensa das
costas de Arosa.
O seu fillo
Xoán Antón Bernaldino Cisneros de Castro, bautizado o 31 de maio de 1725 na
parroquia de San Miguel de Sarandón converterase no primeiro dos condes de
Ximonde.
Súa nai, Rosa,
e seu tío Francisco Andrés de la Barrera preitearán polos bens de Brais de la
Barrera recibindo o fillo de Rosa, en herdanza, os bens que a familia posuía en
Vilaxoán.
Podemos dicir
que o primeiro conde de Ximonde, nomeado no ano 1766, era don Xoán Antón
Cisneros, e como fillo de don Antón Ramón Cisneros e dona María Rosa de la
Barrera faise co vínculo da casa torre de Vilaxoán así como do padroado da
capelanía fundada polo bachaler Diego de la Barrera “y haber sucedido en el vinculo a que estan agregados los de Foz y San
Martin de Mondoñedo, que poseyó en sus dias don Francisco de la Barrera,
declarado patrono en la penultima vacante el que por haber fallecido sin
subcesion legitima recayò en don Antonio Fernandez Villar y Montero, tambien
patrono declarado en la ultima sentencia y a la muerte de este en su unico
hermano don Andres Jabier Villar, que a si mismo fallecieron sin sucesion
legitima y fueron hijos legitimos de don Miguel Ramiro Villar y Bermudez y de
su muger doña Beatriz de la Barrera, nietos por esta de don Gonzalo Montero y
Nogueira y la suya doña Juana de la Barrera, hermana de dichos don Francisco y
doña Maria Rosa de la Barrera”.
Unha persoa
vinculada á familia dos Condes de Ximonde será Filipe Golpe, quen no ano 1855
aparecía exercendo o cargo de mordomo e axudante xeral da condesa de Ximonde no
partido de Mondoñedo. En 1839 xa exercía ese cargo “don Felipe Golpe, procurador, vecino de la limítrofe de Foz,
administrador en ese partido de Su Señoría el conde de Gimonde, en conformidad
del poder que dicho Señor Conde otorgó en su favor por ante el escrivano de San
Martín, don José María Fernández Crespo, en catorce de Julio de mil ochocientos
y treinta y siete para la administración de los bienes y rentas pertenecientes
a la casa de la torre de Villajuane”.
Sirvan estas
liñas para aclarar un pouco máis sobre a orixe e a antigüidade da casa torre de
Vilaxoán, mais somos sabedores de que aínda queda moito por investigar. As
nosas pescudas leváronos a un fondo documental relativo á familia de la
Barrera. Cando o tempo nolo permita consultaremos o referido fondo e sacaremos
á luz novos datos, tanto da familia de la Barrera como da casa torre de
Vilaxoán.
