CULTOS Á AUGA EN FOZ NA VISITA PASTORAL A SAN MARTIÑO 1549.

                                                                              Fonte da Zapata. Fotografía de Carlos Andrade.

Hai certos ritos precristiáns, ou pagáns na terminoloxía cristián, que perduraron ao longo do tempo no noso concello. Un deles era, ou mellor dito é, o culto ás augas, entendéndoas como un elemento de purificación e de curación. Certos regatos e fontes do noso concello foron considerados sagrados antes e durante o cristianismo. A igrexa católica procurou que todas estas crenzas fosen ou ben cristianizadas ou ben erradicadas, mais non chegou a conseguilo en tódolos casos.

Dous cultos vinculados á auga serán analizados neste artigo: o que tiña lugar no rego de Lavalas mans e o localizado na Fonte dos Mouros, no monte do Bispo Santo.

Para analizar estes ritos empregaremos unha documentación católica como é a visita pastoral que realiza no ano 1549 a San Martiño de Mondoñedo o bacharel Xoán Bautista de Madrid.

Neste ano de 1549, en concreto o día 10 de maio, achegábase á parroquia de San Martiño de Mondoñedo o bacharel don Xoán Bautista de Madrid. Este home ocupaba un alto cargo no cabido mindoniense baixo a prelatura do bispo don Diego de Soto. Esta visita realízaa baixo o mandato do señor bispo, quen o nomeara visitador xeral, e ten como fin facer un reconto das xoias e dos ornamentos existentes na igrexa entre outras cousas. Así por exemplo falaranos do número e do nome de cóengos de San Martiño así como do culto, que el intenta finalizar, ao noso bispo San Gonzalo.

Toda esta información foi extraída da documentación que sobre a parroquia de San Martiño se conserva no arquivo catedralicio de Mondoñedo (Armario 1, estante 2, mazo 1).

O primeiro que menciona o bacharel Bautista de Madrid é o nome do crego que atendía a igrexa de San Martiño, era Xoán Martínez, do que nos dirá: “que servia la parrochia y capilla en nombre del cavildo de Mondoñedo y del bachiller Gomez Dorado y que el dicho monasterio es anexo de la mesa capitular”.

Continúa a súa visita inspeccionando o Santísimo Sacramento, as crismeiras do santo óleo, a capela do bautismo, os altares “y claustra del dicho monasterio y los aposentos de los canonigos y hallo que residian en el dicho monasterio por canonigos los bachilleres Bernaldo Yanes de Moscoso y Gonzalo Pillado y Alvaro Pillado y Fernan Leal juntamente con el dicho capellan y que todos eran sacerdotes y presbiteros de misa”. Sobre Bernal Ianes de Moscoso xa temos falado no noso artigo sobre a orixe do Condado de Fontao, lembremos tan só que era irmán de Vasco López de Moscoso e fillo de Vasco López de Río.

A continuación o bacharel fai unha relación dos ornatos litúrxicos que se atopaban na igrexa:

“Una vestimenta de raso azul con su aparejo, que dixeron que avia dado el cavildo”

“Una cruz de plata con su pie a la que le faltan tres rosetas”. O  cóengo Gonzalo Pillado declaraba ante o bacharel que o arcediago de Azúmara, don Xoán Pérez de Luarca, tiña dúas das tres rosetas e que a terceira que se perdera.

“Tres calices de plata con sus patenas.

Una manta de Damasco colorado con su ornato y ottro manto con sus almatitas viejo para diacono y sudiacono .

Una casulla verde con su aparejo todo viejo.

Otra casulla de paño colorado con vestimenta y aderezo.

Un frontal de raso falso muy viejo.

Quince o diez y seis sabanas en los altares, muy viejas.

Un misal de pergamino.

Un manual viejo y otro nuevo.

Unas vinageras viejas.

Una campanilla  y una linterna de oja de flandes y otra de cuerno.

Un caldero pequeño de dos asas.”

Tamén se di que o fabricario, Álvaro Pillado, levara para a súa casa unha campaíña e un libro de canto que estaban rotos e que os substituíra por outros vellos.

O visitador era consciente de que o bispo mandara ao bacharel de San Martiño, Gomez Dorado, que se puxesen certos ornamentos no mosteiro, pois a falla deles impedía a celebración dos cultos divinos, así como tamén se lle ordenara  realizar arranxos no mosteiro, algo que non fixera o citado Gomez Dorado, “y ansi mesmo que hiziese ciertos aposentos para los dichos canonigos y otras obras y otras cosas de que el dicho monasterio tenia gran neçesidad para su reparo y agora le constava que no lo avia hecho ni complido”. Para evitar que se repetise esta situación o bacharel de Madrid fixa un prazo de trinta días para que Gomez Dorado puxese os ornatos, para realizar os arranxos no mosteiro concédelle  un prazo de seis meses.

O visitador ordenaba aos veciños de San Martiño que estivesen retendo froitos e rendas pertencentes ao Cabido de Mondoñedo que os devolvesen. En caso de non facelo serían castigados cunha pena de dous mil marabedís e coa excomuñón.

Ordenaba tamén que se lle puxese unha pechadura “a la custodia de palo del Sancto Sacramento una cerradura y llabe”.

Así mesmo ordenábase aos cóengos de San Martiño que fixesen unha caixa de pau para gardar as crismeiras e así podelas colocar no altar coa decencia que merecen, así mesmo “que se mude la pila de baptismo conforme a la visita de su Señoria y le hagan vuen sumidero y con una tapadera de tabla y con sus rexas de palo y con llabe”. Manda tamén protexer cunha tapa de pau a ara.

Na visita compróbase que un cáliz de chumbo estaba moi vello, razón pola cal se ordena que non se diga misa con el “Item que no digan mas misa por un caliz de plomo viejo que alli estava”.

               Estado actual do rego de Lavalas mans. A media altura o antigo camiño ao Santo.

Sobre a figura de San Gonzalo e o culto a el profesado o visitador pretende rematar con el, para iso “quito el dicho señor visitador una imagen que estaba en un altar que dixeron que hera de un obispo que fuera obispo del dicho monasterio siendo catedral y mandola poner en la sacristia e que mas no lo tubiesen alli atento que le consto que a la dicha ymagen la adoraban y hazian otros sacrificios y ofrendas no siendo de Sancto conoçido ni canonizado porque ansi era debido y mando so pena de excomunion que ninguna persona de aqui adelante myre por la abusion que an tenido del arroyo que dizen de laba maos diziendo que haze virtud ni usen dello con la dicha abusion y bana creençia ny de otras semejantes cosas de superstiçion ni bayan a tomar consejo ny melezina de los agoreros adevinos encantadores y melezineros atento que le consta que en esta feligresia muchas personas caian en el dicho hierro que es contra nuestra fe catolica.

Iten declaro el dicho señor visitador por descomulgada a Teresa de Guerra por quanto le consto que de lo susodicho avia usado y no avia parecido ante el aunque para ello fuera citada”.

Tal vez este mandato sexa o máis interesante da visita que o señor Bautista de Madrid realiza a San Martiño, pois nela menciona a pervivencia de cultos precristiáns nesta parroquia a mediados do século XVI. Se nos fixamos ben o visitador ordenaba expresamente que ninguén visitase o rego de Lava-las mans porque era algo propio da superstición. A xente acode ao citado rego porque ten propiedades curativas, “diziendo que haze virtud”, e ao carón do regato congréganse un grupo de persoas que aconsellan, dan ungüentos, receitan medicinas e auguran o futuro, “ni bayan a tomar consejo ny melezina de los agoreros adevinos encantadores y melezineros atento que le consto que en esta feligresia muchas personas caian en el dicho hierro”.

Claramente do que nos está a falar o visitador é dun culto precristián que aínda perdura ao cal acode un bo número de persoas.

                                            Rego de Lavalas mans. Fotografía Gonzalo Rodríguez.

Non era a primeira vez que a igrexa católica quería acabar con este culto. No apeo de bens que sobre esta parroquia se realiza no ano 1540 mencionan a existencia do rego de Lava-las mans como un lugar con culto non cristián, para cristianizalo o cabido emprega a figura de San Gonzalo “al rego de labar las manos, donde se ganan çient dias de perdon dyziendo un pater noster a loor de Nuestro Señor  e del obsipo de Santo don Gonçalo, que fue en el dicho monasterio”. Polo que podemos ver a xente tiña a tendencia de parar no rego de Lava-las mans, en vez de loitar contra iso o Cabido opta por envolver cun manto de cristiandade ese culto precristián. Pensamos que a aparición da Fonte da Zapata responde máis á necesidade de acabar co culto que se realizaba no rego de Lava-las mans que á obra milagrosa de San Gonzalo.

Se consultamos as distintas lendas que existen sobre a Fonte da Zapata veremos como se nos di que se bebes dela "aos nove días ou os sana ou lles declara o perigo que teñen de morte". Resulta curioso este espazo temporal de nove días. É certo que dos ritos curativos realizados no rego de Lava-las mans non temos dato algún, polo momento, pero si os temos das curacións que se realizaban na Fonte dos Mouros, que se localiza moi preto da ermida do Bispo Santo, a carón do camiño vello que unía San Martiño coa ponte medieval de Fazouro.

                      Fonte dos Mouros. Un pouco máis arriba da ermida do bispo santo.

Sabemos que a xente peregrinaba á ermida do Bispo Santo para conmemorar a vitoria sobre unha armada normanda, mais tamén acudían para curarse. Temos o caso dunha rapaza, tal e como se recolle nun documento do ano 1704, que enferma de lepra, da que os médicos chamaban “salgada”, acode á ermida do Bispo Santo"yzole nobenas; labose en la fuente que esta junto a dicha hermita y al cabo de nuebe dias milagrosamente se bio limpia y sana".

Nese mesmos documento o cura párroco de Fazouro aseguraba que a súa sobriña estaba baldada dos dous brazos. Tras consultar con varios médicos non é quen de conseguir un resultado favorable, razón pola que a sobriña "bino en romeria a su hermita y los labo en la fuente que esta junto a ella y milagrosamente quedo sana sin que despues ubiese sentido en ellos dolor asta oy".

A existencia desta fonte pode sela razón das romarías á ermida do Bispo Santo e non aSan Martiño, onde está soterrado San Gonzalo.

Outro dos  mandatos do visitador afecta ás persoas que levan casas, herdades, viñas ou bens do mosteiro de San Martiño de maneira fraudulenta, a elas ordénalles que  “se las dexen o restituyan libremente” so pena de excomuñón.

Ordena ao capelán que tódolos domingos, despois da misa, ensine a doutrina cristiá e os evanxeos aos fregueses “y sino entiende bien latin conpre un libro de ebangelios en rromance”.

Sobre a misa manda que non se diga moi tarde e que os “feligreses vengan a ella y no falte ninguno so pena de medio real para la fabrica de la iglesia”. Tamén ordena que “los dichos feligreses enbien a sus hijos a casa del dicho capellan para que les enseñe la dihca doctrina cristiana”.

Tamén lle consta ao visitador que Sabela Dorado, agora defunta, mandara dicir misas no mosteiro, con carácter anual, deixando para iso certas herdades sitas no lugar de Ferreira.

Outro  mandato afecta ás persoas que levan as herdades de Saa, “sita en la felegresia de Sant Cosmede que pertenece a la capilla de Sancta Caterina que docto el capital Mosio Luis Modarra”, para que cumpran coas misas que o citado capitán ordenara.

Para rematar a súa visita ordena tanto ao bacharel Gonzalo Pillado, quen tamén ocupaba o cargo de contador do coro, como ao capelán e demais cóengos do mosteiro que cumpran os mandatos emitidos so pena dunha multa de dous mil marabedís.