OS AMANTES DAS SASDÓNIGAS.

No 29 de abril de 1890 executaban detrás da ermida de Nosa Señora dos Remedios de Mondoñedo a Manuel Luxilde Castrillón, un dos seis culpables do crime de Santa Cruz do Valadouro. Non era a primeira vez nin tampouco sería a derradeira en que o patíbulo se asentaba na cidade episcopal.

Hoxe imos falar dunha desas execucións, a que tivo lugar no ano 1893.

Non somos os primeiros en facelo. Andrés García Doural xa menciona, aínda que moi de pasada, este suceso nun artigo sobre o Campo dos Paxariños (2015/20/08). Maior extensión lle dedica o actual cronista oficial de Mondoñedo, Antonio Reigosa, nun artigo titulado Lorenzo Huerta, un verdugo de lenda no Mondoñedo do S. XIX (2016/25/04).

Do que hoxe imos falar é do crime cometido por  Manuela Vidal, que asasina ao seu marido o 21 de outubro de 1891, na parroquia mindoniense de As Sasdónigas.

A vítima era Xoán Enrique Paz Castedo, un home oriúndo de Nadela que casara en primeiras nupcias con Xusta Cao Díaz, veciña de Sasdónigas. Posteriormente volverá a facelo con Manuela Vidal Fernández (oriúnda de San Pedro de Labrada).

O matrimonio de Xoán e Manuela emigra a Sudamérica buscando un futuro mellor. Despois dunha tempada a esposa e os fillos retornan a parroquia de Sasdónigas, mentres que o marido queda en América, procurando máis cartos para retornar. Manuela queda soa durante un ano, coidando da casa e dos fillos. Neste tempo coñece a Manuel Rivas, un veciño de Sasdónigas, solteiro e moito máis novo que ela.

Tralo coñecemento xorde o amor, tanto físico como carnal, que perdura ata a chegada do esposo.

Era habitual que xurdise o amor entre esposas de emigrantes e os seus veciños?

Habitual non era, mais tampouco extraordinario. Podemos lembrar ter lido o caso de Manuel Pérez, de 46 anos e veciño  de Palas de Rei, quen “aprovechándose que su mujer se hallaba en Buenos Aires, sostenía relaciones íntimas con Concepción Iglesias Barreiro, también casada y cuyo marido, lo mismo que la esposa de Manuel, se encontraba en la capital bonaerense” (El Correo Gallego. 1919, 11 de xuño). Esta relación extramarital rematou mal, pois Manuel acabará matando á súa amante cando esta decide poñer fin á  relación.

Deixáramos a Manuela Vidal  e a Manuel Rivas vivindo felices, mentres que o marido dela estaba en América. Pero un día decidiu retornar, e a súa volta rematou coa posibilidade de continuar véndose os amantes.

Se ben para a prensa do momento tódalas culpas recaen en Manuela, pensamos que neste crime actuaron os dous amantes, sendo ambos culpables no mesmo grao.

O crime, execrable coma todos, tivo lugar na casa marital, mentres o marido retornado durmía. Como testemuña a filla do matrimonio, que finxiu estar durmida, pero que contemplou, aterrada, como súa nai acoitelaba e daba morte a seu pai.

Será ela, coa súa declaración, a que condene aos culpables do crime “La sangrienta escena del crimen fue presenciada y referida mas tarde ante la justicia por una niña de cortos años, hija del matrimonio, que presenció el suceso desde un rincón, donde la colocó su madre creyéndola dormida”( El Correo Gallego. 1891, 22 de febreiro).

Tralo xuízo, a sentencia que os condenaba a morte. Os amantes recibírona  de maneira ben distintas: Manuela chorando “y tapándose la cara con un pañuelo blanco. Tenía 41 años, era buena moza y muy astuta”. Por outra banda, Manuel Rivas ”que era de elevada estatura, delgado y joven (de 24 años), oyó la sentencia con serenidad, pero muy pálido, sin inmutarse ni pronunciar palabra”. Ambos, unha vez coñecida a sentencia firme, foron trasladados do cárcere de Lugo ata  o de Mondoñedo, onde agardaron a súa execución.

Sabemos que “al preguntar el juez a los reos si querían disponer algo, contestó Manuela: “Nada. Solo quiero salvar mi alma. No hago testamento porque… ¿para qué? No tengo nada. Unos trapos que tenía los di ya a los pobres, y cuarenta reales que constituían todo mi capital los he destinado a misas” (El Correo Gallego. 1893, 22 de febreiro).

O xornalista de El Regional puido entrevistar aos reos, a impresión que este tivo, quedou reflectida nun amplo artigo.

Segundo o xornal, Manuela  estaba custodiada nunha ampla habitación situada na parte alta do cárcere, con bastante luz, piso de madeira, cheminea e vistas ao patio central. Para o xornalista “Hay quien cree que Manuela Vidal es una mujer con mucha trastienda; pero a nosotros nos parece una mujer vulgar que no se ha penetrado aún de la gravísima situación porque atraviesa y que el día en que la pongan en capilla no va a resultar la valerosa mujer que algunos creen”.

 Ela, segundo o artigo, mostrábase enteira, falangueira e tranquila, mentres que o seu compañeiro de crime, que ocupaba un calabozo no piso baixo, amosábase aflixido e cun ánimo abatido que o mantiña tirado na cama sen falar con ninguén.

O xornalista preguntoulle a Manuela se estaba mellor aquí  ou no de Lugo, ela contesta que mellor en Mondoñedo porque “aquí, con los dos reales que le dan de socorro, come mejor que comía en esa, pues el rancho no lo podía tragar, especialmente por las tardes, en que a las mujeres se lo sirven después de los hombres, y por tanto en peores condiciones de por la mañana, que se lo suministran a ellas primero que a ellos”.

A chegada a Mondoñedo do verdugo, procedente da Audiencia de Valladolid, era o paso previo da execución. Tratábase de Lorenzo Huerta, o mesmo que viñera axustizar aos seis reos do crime de Santa Cruz do Valadouro.

Pese ás xestións que certas forzas mindonienses, contrarias á pena de morte, realizaron nos despachos oportunos, non foron quen de conseguir un indulto para ningún dos reos.

O día da execución entraron en capela, onde os visitou o bispo don Manuel Fernández de Castro, co desexo de dedicarlles certas palabras de ánimo e consolo nesas amargas horas.

Segundo declaraba a prensa, no momento de partir cara o patíbulo, Manuela estaba serena, resignada a morrer. Manuel, pola contra, estaba abatido, colérico, xa que segundo el era inocente. De feito fixo unha serie de revelacións ao doutor Ferreiro que o exculpaban, pero ao preguntarlle a Manuela ela negouno todo.

A derradeira comida dos reos foi caldo, chocolate, leite e viño.

Un martes, do mes de febreiro, ás oito horas e seis minutos da mañá os amantes das Sasdónigas foron executados no patíbulo.

 Dos reos, mentres estaban vivos, e dos seus corpos, con posterioridade, fixéronse cargo os irmáns da Venerable Orde Terceira Franciscana de Mondoñedo: “se ha reunido, acordando costear las cajas mortuorias; hacer una colecta pública para invertirla en sufragios por el alma de los reos; imponerles el hábito y recibirles la proposición de hermanos de la Orden a las cuatro horas de estar en capilla; acompañarlos procesionalmente con cruz y estandarte, al patíbulo; llevar los cadáveres en  hombros ocho hermanos al Cementerio y hacer que a la hora de la ejecución se dijeran dos misas rezadas en la catedral y otras dos en la ermita de los Remedios, inmediata al lugar del cadalso, por el eterno descanso de los desgraciados”.