O Santo, 1962. Facebook Antiguas Fotos de Foz. Cilia de Torna. 2018, 10 de maio.
O
fin de semana pasado, o que abarcaba os días 9 a 11 de maio, no monte da Agrela
tivo lugar, outro ano máis, a festa do Santo, na que se conmemora o milagre que
San Gonzalo realizou e polo cal as costas da diocese mindoniense, e sobre todo
San Matiño e Foz que eran onde ían desembarcar, se libraron das espadas dos
normandos (viquingos se o preferimos).
Esta
festa foi mudando ao longo do tempo e pasou de ser unha reunión de familias e
grupos de amigos xuntos no monte durante todo o día da festa a grupos, familias
e pandillas acampadas no monte do Santo durante tres días.
Neste
artigo imos abordar o tema da existencia desta festa no século XVI
(probablemente) e XVII (tal e como asegura a documentación) e a súa
continuación durante o XIX. O estudo desta festa no século XX merece un
capítulo aparte, por iso non o incluímos neste de hoxe.
A
festa na honra de San Gonzalo comeza o fin de semana anterior ao da Festa en
si, e comeza co traslado da imaxe de San Gonzalo dende a Basílica de San
Martiño ata a súa ermida na Agrela. Remata a festa o fin de semana despois da verbena co retorno
da imaxe dende a ermida a San Martiño.
A
prensa, entre os moitos titulares que empregou para falar da festa, dicíanos
que era unha celebración que se levaba realizando máis de trescentos anos.
Podemos pensar que é unha esaxeración por parte da xornalista para que o lector
se achegue ao artigo, pero, se pensamos iso estamos enganados, a xornalista non
esaxerou senón que se quedou algo curta.
Documentalmente
falando, e como xa temos referenciado en varias ocasións, a noticia máis antiga
sobre o traslado da imaxe de San Gonzalo ata a súa ermida data do ano 1671,
polo tanto dende hai 354 anos celébrase esa tradición; pero resulta que é máis
antiga aínda.
Pensemos
que o culto a San Gonzalo na actual basílica de San Martiño era anterior ao
século XVI. Sabemos que a pintura do milagre de San Gonzalo, que se conservou
íntegra ata mediados do XVIII, databa do ano 1505; aínda que arquiveiro catedralicio,
don Henrique Cal Pardo, coidaba que a data que aparecía no mural non era a da
súa creación, senón da súa reconstrución, que trataba máis dun repintado dunha
pintura anterior que a execución dunha nova.
Nese
mesmo século XVI existen dúas referencias escritas relativas ao culto a San Gonzalo: unha, en
1540, que nos di que si, ao pasar polo rego de Lavalas mans, rezabas un noso
pai en honra de Xesús Cristo e outro en honra a San Gonzalo gañábanse cen días
de indulxencia.
A
segunda é de 1549, ano no que o cóengo
Xoán Bautista Madrid visitaba a igrexa de San Martiño atopándose cunha “imagen que estaba en un altar que dixeron
que hera de un obispo, que fuera obispo del dicho monasterio siendo catedral, y
mandola poner en la sacristia e que mas no lo tubiesen alli atento que le
consto que a la dicha ymagen la adoraban y hazian otros sacrificios y ofrendas
no siendo de Sancto conoçido ni canonizado porque ansi era debido”.
O
texto anterior estanos a falar da existencia dun culto a San Gonzalo moi
presente na parroquia, razón pola cal coidamos que a orde dada polo cóengo non
tivo aceptación ningunha.
Somos
conscientes que ambas referencias non falan, en ningunha das dúas, da
existencia da ermida do Bispo Santo; pero hai un documento, este redactado no
ano 1569, que nos fala da compra, por parte do Oidor Saavedra, de varios casais
e propiedades nas parroquias de San Martiño, Vilaronte e Foz. Unha delas era un
muíño situado en Mourente que lindaba “de
otra parte en otro camyno que ba de Mourente para la ermida de Agrelo”.
Polo tanto xa existía a ermida e, polo tanto, o culto e a romaría.
A
fins do primeiro cuarto do século XVII, en 1625, ten lugar un enfrontamento
entre o cabido mindoniense e o párroco de San Martiño. A razón hai que buscala
no desexo, por parte dos membros da catedral, de recadar eles as esmolas que se
recollían na ermida do Bispo Santo. Por esa razón mandaran ao cóengo Francisco
Paternina. Este home subía ata a ermida para colocar cadeados, tanto na porta
principal como na capela maior, para poder eles recadar as citadas esmolas. O
citado cóengo dicíanos que “en
la dicha hermita se azen y ban a ella cruces de alderedor y ban a la dicha
hermita los domingos y dias de fiesta algunos debotos y romeros”.
Esta
afirmación fainos pensar que o traslado da imaxe de San Gonzalo, acompañado das
cruces parroquiais, tiña lugar xa antes de 1625. Seguramente, de pensar iso,
non estaríamos errados pero, por prudencia, tomamos o ano 1671 como primeira
referencia documental ao traslado da imaxe de San Gonzalo, aínda que cada vez
somos máis partidarios de retrasar esa data ata 1625.
Que
pasou nese ano de 1671?
O
día da véspera da Ascensión acudían a San Martiño os curas de varias parroquias
acompañados dos seus fieis, que camiñan detrás da cruz parroquial. En caso de
que un párroco non acudise un ano sería multado co pago dun carneiro a favor do
cura de San Martiño. Este, pola contra, tiña a obriga de dar de comer a todos
os párrocos que acudisen á procesión, e que non eran poucos, pois, e segundo a
documentación, “La
bispera de la Ascenssion concurren y son obligados las siguientes cruzes a
benir a la hermita del gloriosso San Gonzalo: La de Mouzide, San Esteban de
Mouçide, Nuestra Señora de Bacoy, Santo Azisclo, Santa Cecilia, San Esteban de
Oyran, San Gillao de Cordido, San Julian de Nois, San Pedro de Cangas, Santiago
de Façouro, San Juan de Villaronte y Santiago de Foz”.
Para organizar tan
numeroso grupo no acto do traslado da imaxe de San Gonzalo acórdase que en
primeiro lugar iría a cruz parroquial de San Martiño, da que forman parte o
cura e todos os sacerdotes beneficiados da parroquia. Despois dela irían as
cruces de Vilaronte e Foz e despois todas as demais.
O problema xorde cando
se chega a un lugar estreito polo cal as dúas cruces non pasan xuntas; como
ningunha das dúas quería ceder o segundo posto presentouse unha demanda, que,
para aforrar cartos, a someteron ao ditame de Lourenzo López de Moscoso. Este
salientable persoeiro ditaminaba que era a cruz de Vilaronte a que debería
pasar en segundo lugar, pero os de Foz non estaban por acatar esa norma e na
seguinte procesión, en vez de agardar a que pasara Vilaronte, coláronse eles.
Esta tensa situación
estala no ano 1671, ano no que “hubo
junto a la capilla otra contienda entre los vecinos de Foz y los de Villaronte,
viven aun oy testigos presenciales
y me aseguran que hasta las
mugeres de Villaronte traian debaxo de las ropas las mazas del lino y venian de
mano armadas y comenzaron a sacudir a los de Foz. Estos, sin embargo de ir
bien descuidados, hicieron una defensa
mui estremada ganando el terreno y haziendoles huir dispersos”.
O máis grave deste
enfrontamento parroquial non foron os feridos (que logo curarían) senón que a
parroquia de Vilaronte mudou a peregrinación e deixou de acudir ao Santo para
dirixirse á capela da Virxe do Carme de San Martiño; Santo Acisclo e Santa
Cilla tamén deixaron de concorrer á romaría do Santo “y las mas cruzes, presumo yo, faltan desde dicho año de 71. Solamente
Foz persevera sin decadencia hasta oy”. Quen isto escribía era parte
interesada pois trátase do párroco focense don Diego de Quindós, no ano 1753.
A
principios do século XVIII, en 1704, confecciónase un expediente para remitir a
Roma solicitando a santidade de San Gonzalo, porque aínda que non o pareza, e
despois de tantos anos, non estaba canonizado oficialmente, nin o está agora.
Interésanos este
documento pola información que facilita sobre o poder de convocatoria desta
festa pois dinos “que ademas de la devocion que en este obispado se tiene con dicho
Santo, concurren del principado de Asturias y otras partes muchas personas
enfermas y achacosas y los que pasan en peregrinazion al Apostol Santiago
acuden asi mismo a visitar la ermita de dicho Santo y hazen alli sus romerias”.
E así chegamos ao
século XIX cunha romaría do Santo que convocaba a “multitud de navegantes en grata conmemoración del naufragio de la
escuadra normanda acaecido en alta mar, frente a dicha capilla por los años
846, siendo San Gonzalo obispo de la iglesia de San Martín”, tal e como
Pascual Madoz nos dice no seu dicionario do ano 1848.
En 1867, Villaamil e
Castro, mencionaba a ermida do Santo informándonos que nela “se da una concurrida romería en el lunes de
la Pascua de Pentecostés, hoy ya no tan productiva como en otros tiempos de
exvotos y ofrendas”.
A festa, tal en como
relataba Villaamil en 1869, comezaba pola mañanciña do luns de Pascua de
Pentecostes, momento no que os camiños que subían cara a ermida empezaban a encherse
de xente “de ágiles marineros ... de tardíos paisanos, cultivadores ...de tal
cual rapaza garrida luciendo en su cabeza y hombros pañuelo y dengue de
llamativos colores, y de no pocas vellas un tanto supersticiosas“.
Para Villaamil esta
romaría non se diferenciaría das noutras se non fose porque esta tiña algo
distinto a todas as demais “el lúbrico
atractivo de ser de rigor el pasar la noche al raso en las inmediaciones del
santuario, agradable ya que no muy pudorosamente mezclada la mocería de ambos
sexos” (Villaamil 1869). Iso de quedarse a durmir no Santo resulta máis
antigo do que, seguramente, pensábamos.
De igual maneira que
fan hoxe en día, os mordomos da ermida (o que hoxe ben sendo a Comisión de
Festas) ían polas casas pedindo para a festa e, a diferencia do que hoxe
acontece, recibían froito, que podía ser millo (en menor medida) e trigo. Todo
o recadado vendíase e con eses cartos pagaban a festa; aparte do froito, algúns
devotos entregaban cartos para a realización da festa.
Todo o recadado
empregábase en pagar gastos de índole litúrxica: ao sacerdote que viña oficiar
a misa, aos predicadores que traían de Mondoñedo para dar o sermón o día da
festa (entre eles sobresae a figura de frei Mariano), aos cantores que axudaban
ao prior e en cera para a velas.
Tamén existía unha
grande partida de gastos lúdicos: o pago aos músicos e aos fogueteiros polos
fogos de artificio que se tiraban.
Nas notas do libro de
fábrica desta festa figura un gasto de 30 reais, pagados en 1871 aos “musicos rurales por asistir y tocar a la
misa mayor el dia de la función; a las vísperas y acompañar a la imagen del
Santo Obispo desde la Yglesia a su capilla”.
Polo tanto aquí temos a
constatación documental de que o traslado da imaxe dende San Martiño ata o
Bispo Santo continuaba a realizarse o día antes da festividade, tal e como
acontecía no século XVII.
Esta festa do Santo,
tanto o traslado, como a romaría ou o retorno da imaxe de San Gonzalo a San
Martiño de Mondoñedo ten moita máis historia e tradición do que poidamos
pensar.
Se algunha persoa quere
preguntar algo sobre este tema, ou outros, pode facelo no seguinte correo
electrónico cronistadefoz@gmail.com
