Buscar este blog

miércoles, 19 de octubre de 2016

DAS ORIXES FOCEGAS DO CONDE DE GÓMARA (SORIA).

Palacio dos condes de Gómara (1577-1592). Francisco López de Río.
O primeiro conde de Gómara foi, segundo a Colección Salazar e Castro, Alonso de Río e López de Río, era tataraneto de Xoán López de Río, este era “originario  de la Casa Río, en Mondoñedo, Galicia. Participó en la conquista de Antequera al servicio del rey de Aragón. Alcalde de la Fortaleza de Yanguas. Casado en primeras nupcias con Teresa Malo, nacida en Yanguas”.

Neste artigo veremos como un home que sae do lugar de Río, parroquia de San Martiño, acaba por converterse nun home poderoso e como os seus descendentes rematarán por converterse en condes de Gómara.

Se consultamos o artigo de Paio Artigas, titulado “Antiguas familias de Soria. Los Salcedo y los Ríos. Progenitores de los condes de Gómara” (publicado na Revista de Arquivos, Bibliotecas e Museos, 1920), poderemos ver como á hora de falar da orixe dos Río de Soria di o seguinte: “Los Ríos, según Martel, eran ”gente principal y hacendada en la ciudad de Soria” y traían su origen de Galicia, “en el solar que llaman de Rio, que es una casa con su torre en el coto y feligresía de San Martín de Mondoñedo, al cual solar son tributarios y pecheros todos los vecinos y moradores de su distrito, pagando cada uno de ellos, al tiempo de su muerte y fallecimiento, al señor del solar, el derecho que llaman de las luctuosas, que es la mejor pieza mueble que tenía el difunto, en reconocimiento de señorío y vasallaje”.

Non é esta a primeira vez que se menciona a orixe focega dos Río de Soria, xa no traballo de Francisco Mosquera de Barnuevo , publicado no ano 1612, e titulado La Numantina, no seu canto quinto, páxina 115 podemos ler: “Están también incorporados en este linage los Rios (aunque su origen es de los muy nobles de Galicia, en la Feligresia de San Martin de Mondoñedo, donde tienen su solar y en el llevan de sus vasallos el derecho de lustuosa”.

Pode que o amigo lector coide esaxerada a anterior afirmación, pero todo o contrario, no lugar de Río, parroquia de San Martiño de Mondoñedo, había unha fortaleza. Dela tivemos noticia trala lectura do expediente de fidalguía de Lourenzo López de Moscoso e Río, que podemos consultar lendo o artigo titulado “Unha casa brasonada en Vilaxoane”, que se atopa neste blog.

Fortaleza de Yanguas. Xoán López de Río, alcaide.
No expediente de fidalguía do mencionado Lourenzo afírmase que era neto de Lope Sánchez de Moscoso. Este fidalgo residía na súa casa de Vilaxoane, pero defendía, de maneira orgullosa, a súa procedencia da casa solar de Río, de onde procedía. O interesante das declaracións das testemuñas deste preito é como falan da fortaleza de Río da que din que: “tenia una torre grande y casa de cantería parte de ella con unas portadas de cantería y acerca della y alderedor della un paredón y hescudo alto y almenage de piedra y en la puerta principal de la dicha torre tenia las armas del dicho solar que eran unas flores de lis y pezes y ríos y la dicha torre era ancha con sus quatro esquinas y junto a la dicha torre y pegada a ella tenían los moradores de ella su casa y palaçio en que bivian y por la dicha casa y torre paresçia ser antigua y este testigo savia y avia visto que a Diego de Rio el viejo por regedor que fue de la dicha casa y solar”.

Unha das testemuñas menciona como membros destacados da familia Río a Lourenzo López de Moscoso e Río, a seu avó Lope Sáncez de Moscoso, a Pedro de Miranda e Rodrigo de Rio “los quales  eran fijosdalgo cavalleros principales”.

Esta mesma testemuña afirma que cando morría un veciño peiteiro do bispado de Mondoñedo tiña que pagar a familia ao bispo “un buey o baca, que llamavan luytuosa, por via de pecho; que no pagavban los hijosdalgo  y que los del dicho lugar que llamavan de Rio ademas estava sita la dicha casa y solar los vezinos y moradores que bivian en dicho lugar proximo de la casa y solar no pagavan cosa alguna de dicho tributo al dicho vispo de Mondoñedo y pagavan y avian pagado los ombres de la dicha casa y solar de Rio la dicha luytuosa la mitad al dicho posehedor de la dicha casa y solar y la otra mitad a Alonso Lopez de Moscoso y Rio que hera ansimysmo desçendiente de la dicha casa y solar”.
Unha testemuña deste preito é Diego Rebellón e Aguiar, fidalgo, veciño de San Cosme de Barreiros, e un dos membros da familia dos Rebellón de Marzán, donos da casa que hoxe en día se coñece como A Casa Grande de Marzán.

Na súa declaración aborda o tema da casa forte de Río da que dirá que era unha torre elevada: “ y su cerco de piedra, que por lo alto de ella se andava alderedor como fortaleza y casa fuerte y en la puerta principal de la dicha torre tenian sus armas que heran tres flores de lises y una torre y un rio con sus peces y una donzella que estava mirando al rio”.

Na declaración desta testemuña vemos como aos membros da familia dos Río gardábaselles tódalas preeminencias, como eran “el asiento y dar de la paz y honras donde quiera que se hallavan en vodas, mysas y bautizos y mortuorios”.

Vexamos agora o percorrido vital dos membros da familia Río de San Martiño de Mondoñedo, dende o momento en que parten da súa parroquia natal ata que se converten en condes de Gómara.

Debemos logo comezar por Xoán López de Río que, como vimos anteriormente, será o xerme da familia dos López de Río sorianos. Sobre este home ten investigado amplamente Máximo Diago Hernando en varios traballos. Nun deles, o titulado La proyección de las casas de la alta nobleza en las sociedades políticas regionales: El caso soriano a fines de la Edad Media” (Publicado en Anuario de Estudios Medievales, 39/2, xullo – decembro 2009. P. 843 a 876) podemos ler: “Desde esta perspectiva puede considerarse paradigmática la trayectoria de Juan López de Río, modesto hidalgo originario del obispado de Mondoñedo, en Galicia, quien, tras abandonar su patria de origen en busca de mejores condiciones de vida, entró a mediados del siglo XV al servicio del señor de Cameros, Juan Ramírez de Arellano, quien le designó para que se hiciese cargo de la tenencia de la fortaleza de su villa de Yanguas. Allí contrajo matrimonio con una doncella perteneciente a una familia de ganaderos trashumantes, que le llevó a interesarse progresivamente por la actividad de la cría de ganado ovino en régimen trashumante, orientada a la producción de lanas finas para su exportación, sentando así las bases para la fortuna prosperidad de sus descendientes, que llegaron a convertirse en señores de la cabaña de mayores dimensiones y mejor reputación por la calidad de su lanas en todo el partido mesteño soriano”.

Para afondar máis na figura de Xoán López de Río puxémonos en contacto co profesor Máximo Diago, ao que lle enviamos unha serie de preguntas. A súa resposta foi que despois de consultar unha serie de preitos de fidalguía atopou referencias : “de testigos que sostienen que vino como paje de Constanza Sarmiento, cuando vino a tierras sorianas a casar con el señor de Cameros, Carlos Ramírez  de Arellano. Prosperó al servicio del sucesor de éste, Juan Ramírez  de Arellano, señor de Cameros, que le nombró tenente de la fortaleza  de Yanguas. He encontrado también referencias documentales de fines  del siglo XVI sobre cómo el alférez mayor de Soria, Antonio López de  Río, compró por estas fechas la referida casa y torre de Río”.

No traballo sobre a familia dos Río, mencionado anteriormente, ao tratar da figura de Antón López de Río dinos que: “En 1595 Antonio López de Río, regidor de Soria, se titulaba señor de la  torre, casa y solar de Río, en Galicia, en el partido y feligresía de San Martín de Mondoñedo. Y ese mismo año otorgó poder a su hijo Antonio López de Río, el menor, para comprar al licenciado Hernando de Saavedra,  del Consejo del Rey, oidor en su contaduría mayor, vasallos en el entorno más cercano a dicha torre (la cantidad de vasallos más propincuos y circunvecinos a dicha mi torre, casa y solar de Río AHPS(=Archivo Histórico Provincial de Soria), PN (=Protocolos Notariales), 89-199-49 , Soria, 27-XII-1595. Dicha compra se llevó a efecto, puesto que sólo dos años más tarde el propio Antonio López de Río, al titularse señor de la casa, torre y solar de Río, aclaraba que lo era  "de lo que yo antes me tenía y era señor” y también “de lo que me vendió el licenciado Hernando de Saavedra, del Consejo de Su Majestad y Oidor de la Contaduría Mayor de Hacienda, señor del coto de San Martín de Mondoñedo” Vid. carta de poder de Antonio López de Río a Rodrigo de Río de Moscoso, vecino de la feligresía de San Martín de Mondoñedo, nombrándole alcaide y alcalde mayor de la casa y torre de Río, para que ejerciese en su nombre la  jurisdicción civil y criminal, alta y baja. AHPS, PN, 91-202-198, Soria, 11-XII-1597”.

Ese licenciado Hernando de Saavedra, tamén coñecido como Oidor Saavedra é o que aparece en varios artigos do noso blog vinculados coa capela de San Brais e a casa brasonada de Vilaxoán.

Sabemos logo que foi dos López de Río de Soria, pero agora deberíamos mirar algo sobre os membros desta familia que quedaron en San Martiño.

Palacio dos Río e Salcedo. Alonso de Río, o Maior. 1549. Hoxe Arquivo Histórico Provincial.

A primeira referencia que nos atopamos é a de Vasco López de Río. Unha mención a el atopámola no libro de Henrique Cal Pardo “Mondoñedo, catedral, cidade, bispado, na segunda metade do século XV”, en concreto na páxina 51, documento nº 26. Trátase dun documento, do 16 de marzo de 1459, no que se fai referencia ás distintas cantidades económicas que recibía o Cabido mindoniense :”da parte do benefiçio de Santa Ceçilia, duzentos morabetinos vellos, que leva Vasco Lopez de Rio”.

A seguinte referencia data do ano 1492. Esta vez atopámola lo libro “La hermandad de Castilla: cuentas y memoriales. 1480 – 98”, no apartado relativo aos acostamentos podemos ler: “Vasco Lopez de Rio, vecino del coto de San Martin de Mondoñedo, 2 lanzas, 8.000 maravedíes”. Un acostamento era o pago que recibía dos reis unha persoa por estar preparada e equipada para loitar por eles cando fosen reclamados. Polo que vemos Vasco López de Río, que ben pode ser o mesmo que aparecía en 1459 ou o seu fillo, acostaba dúas lanzas, ou o que é o mesmo, os reis contaban con dúas persoas armadas para loitar por eles.

Que Vasco López de Río era un fidalgo coñecido é respectado queda patente na executoria de fidalguía de Alonso Vidal, veciño do lugar de Vilatuixe, dada en Valladolid no ano 1508. Nas declaracións dunha testemuña, Xoán de Losada, veciño de Romaríz, fidalgo de 65 anos, á hora de afirmar que o avó de Alonso Vidal, Alvar Alonso de Vilatuixe, era fidalgo notorio di:“oyera desir por fama publica al mariscal Pedro Pardo i a Vasco Lopez de Rio i a Ruy Lorençio de Adelan i a otros de aquella tierra que eran mas antiguos que este testigo i desta que ellos avian conosçido al dicho Alvar Alonso i que fuera ome fijodalgo”, queda logo claro que a palabra de Vasco López era case que tan valiosa como a do Mariscal Pardo de Cela.

Os Río que vivían na fortaleza.

Sobre eles fálase no expediente de fidalguía de Lourenzo López de Moscoso e Río e dísenos que quedan como alcaides da mencionada fortaleza Diego de Río, o vello, seu fillo, tamén chamado Diego de Río e seu neto, Rodrigo de Río Moscoso.

Lembremos que son alcaides colocados polos membros da familia Río de Soria, que son os que detentan a propiedade da fortaleza. Estes Río de San Martiño, emparentados cos de Soria, son unha rama menor da familia que vivirán á sombra dos seus parentes ricos.

Vexamos unha pequena árbore xenealóxica destes Río.

1.- Diego de Río, o vello, casado con Berenguela López de Moscoso.

Vemos aquí como se unen os apelidos Río e López de Moscoso, lembremos que este último é a orixe do condado de Fontao. Nunha das fontes que actualmente se poden ver no pazo de Fontao están gravados os escudos dos apelidos Río e Moscoso.

Este Diego de Río, o vello, foi un dos primeiros posuidores do casal da Portela (sito en Forxán e do que xa temos falado no noso blog) tal e como podemos ler nun documento do ano 1549. Nesa data, e para rematar coa posesión fraudulenta que este señor tiña sobre o citado casal, o Cabido mindoniense afora a: “Diego de Río, vecino de San Martín de Mondoñedo, el viejo, por dias de su vida y de la de uno de sus hijos, nietos y bisnietos, la casería de Marzán, que se llamaba da Portela, con todas sus heredades, que se enumeran y ascendían a unas 46 en total, sitas en diversos lugares como Prado da Lama, Chao, Fornos, Arnado de Aveas, Veiga da Cadra, Pedreira, Lagoa, Moreiras, Sabrón, Veiga do Castro, Miñanoces, Monte  dos Fondoes, Fojo, etc. Debería pagar 1000 maravedís por día de San Martín y edificar, en el plazo de dos años, una casa en la dicha casería de Marzán, de paredes, madera, losa o teja, todo ello a su costa. En caso de no realizarlo así, la caserí y foro quedarían a disposición del Cabildo”.[1]

Diego de Río, o vello, posuía entre outras moitas propiedades, un muíño abandonado e caído na parroquia de San Martiño, polo menos  no ano 1540 “de la parte de abaxo e topa en molino viejo e heredad del Regeyral, que se dize es de Diego de Rio, que es suyo, e de otra parte topa en heredad que fue del prior de Sant Martiño e que agora es de Ynes Peres, muger de Afonso Bazques”. Sobre este muíño as testemuñas afirman que: “yaze yermo, que topa en heredad del dicho monesterio, prado que llieva el dicho Alvaro Pillado e en la dicha heredad e molino que fue del dicho prior de Sant Martiño e con su rigueyral, que todo es de Diego do Rio, que debia dos mysas en cada un ano que mandara por su suegro el dicho Diego do Rio “.

Deste Diego de Río, casado con Berenguela López de Moscoso, e pai doutro Diego de Río, sabemos que falecera con anterioridade ao ano 1553, pois nun documento do 25 de setembro dese ano o Cabido de Mondoñedo preiteaba contra Berenguela López de Moscoso, “viuda de Diego de Rio, con su hijo Diego de Río, el mozo, vecinos del coto de San Martín, sobre el lugar da Portela.[2]

2.- Diego de Río, o novo, casado con Inés Álvarez.

3.- Rodrigo de Río, seus irmáns son: Vasco López de Río e Berenguela López.

Este Rodrigo alcanzará o posto de alcaide da fortaleza de Río, nomeamento que recibe dos seus parentes sorianos, que eran os donos da fortaleza e dos vasalos que vivían preto dela.
O  21 de maio de 1574 Rodrigo vende un terro ao licenciado Maldonado, que mercara a seu irmán, Vasco López de Río, sito na veiga de Estambar, que testaba co camiño que da Veiga ía a Ver e a Vilaxoane.

4.- Berenguela López de Río, casada con Alonso Legazpi e pais de Antón Legazpi e Río.
Desta muller sabemos, grazas á información que aporta o expediente, que para poder emigrar, presentara o seu fillo Antón Legazpi e Río[3], que estivera casada con Alonso Legazpi e que no referido ano de 1662 xa falecera. O seu marido era un fidalgo, fillo de Xoán Legazpi, natural de Vilanova de Lourenzá, e de Sabela Díaz de Guitián. Berenguela, segundo aparece no informe, era filla de Diego de Río, o novo, e de Inés Álvarez. O documento  sobre as orixes de Antón Legazpi foi redactado “en el coto de Ferreira de San Martino de Mondoñedo y jurisdicion de don Lorenço de Moscoso”, o día 15 de marzo de 1621.

Pouco máis podemos dicir desta familia, dos que noutrora presumiron de levar o apelido Río, e que se titulaban como señores da fortaleza de Río.

Hoxe en día aínda se poden ver as casas, que son dúas e xuntas,  que se levantaron  sobre os cementos da antiga fortaleza de Río.




[1] Cal Pardo, H.: Mondoñedo – Catedral, Ciudad, Obispado – en el siglo XVI. Nº 1496, páx. 316.
[2] Cal Pardo, H.: Mondoñedo – Catedral, Ciudad, Obispado – en el siglo XVI. Nº 3642, páx. 789.
[3]  pares.mcu.es, Arquivo Xeral de Indias, Casa de Contratación, 5382, nº 9, 16 de xuño de 1622.

No hay comentarios:

Publicar un comentario