Contábame
un bo amigo, ao que lle gusta recoller historias de vellos, que na parroquia de
San Martiño de Mondoñedo lle narraran a historia da Furada da Serpe. Segundo
contaba a lenda en San Martiño había unha serpe de longas dimensións. Vivía o
ofidio nun monte ao que chamaban da serpe, hoxe en día continúa empregándose
este nome, dentro dunha fonda e longa furada. Gustáballe a serpe saír a bebela
auga ao río Centiño, “mira si era grande
a serpe que mentres que a súa cabeza bebía no Centiño a súa cola aínda non
saíra da furada”, e tamén merendarse algún que outro animal do contorno, en
especial burros que atopaba pastando. Os veciños da parroquia, fartos de
perdelos seus animais e de soportalo medo á serpe, decidiron matar á funesta
serpe, pero claro, enfrontarse directamente ao animal podía ocasionala morte de
varios parroquianos, por iso idearon un plan. Preto da saída da Furada da Serpe
ataron un burro que embrearon previamente, outros afirman que ía coas alforxas
cheas de pólvora. Cando a serpe saíu e veu o burro comeuno, nese mesmo intre os
veciños prenderon as antorchas que levaban e lanzáronas sobre a brea que lle
caera ao burro, o lume prendeu enseguida e correu seguindo a senda marcada pola
brea ata as mesmas fauces da serpe, que estaba a tragar, nese mesmo intre, ao
infausto burro. O lume espallouse pola boca e polo corpo da serpe que acabou
sendo devorada polo lume purificador que liberou aos veciños de San Martiño de
tan horrible animal.
Se
consultamos a páxina Toponimia de Galicia, poderemos ver que na parroquia de
San Martiño aparece un topónimo co nome A Furada da Serpe, sita no monte
coñecido como da Serpe. Trátase, segundo esta páxina, dun terreo clasificado
como accidente terrestre, cova, sendo as súas coordenadas as seguintes: X
635302.625096146 e Y 482178.06823161.
Realmente
do que se trata é dunha mina a ceo aberto, probablemente de ferro, que se abre
nun monte. Non é o único caso en San Martiño, xa que por detrás da catedral
está a explotación mineira, a ceo aberto, dos Castros e as galerías, probablemente alto medievais, coñecidas como
o Cano dos Mouros.
 |
| Vista en mapa da mina a ceo aberto coñecida como A Furada da Serpe |
Tal
vez esta lenda son sexa tan famosa como a do dragón que vivía no monte do Pico
Sacro (Boqueixón) ou como a da lenda da Cova da Serpe, que recollía Leandro Carré Alvarellos na súa obra Las leyendas tradicionales gallegas, (Espasa-Calpe,
Madrid, 1983).
A historia que se narra nesta
lenda ten lugar en San Paio de Narla, concello de Friol, e nela dásenos conta
dos amoríos da filla de Lopo de Seixas, señor do castelo de San Paio, e dun
labrador. Para poñer freo a tal desmán
o señor do castelo ordena a varios escudeiros que se armen e saian na busca dos
amantes, coa terminante orde de devolver ao castelo, sa e salva, á súa filla e de
dar morte ao labrador.
 |
| Debuxo dun dragón nun documento de 1513 |
Os amantes, informados das crueis
intencións que os escudeiros traían, deciden agocharse nunha cova. Mais o peor
estaba por chegar porque nesa cavidade vivía unha xigantesca serpe que atacou
ao labrador, este, por moito que se defendía, non puido vencer ao ofídio. A
filla do señor de San Paio comezou a berrar e aos seus berros acudiron os
escudeiros de seu pai, que, despois de moito loitar, puideron dar morte á serpe
maligna.
No blog oestrymnio.blogspot.com.es podemos encontrar un artigo, publicado o
día 5 de outubro de 2013, onde aborda o tema da ofiolatría, culto dispensado ás
serpes. Segundo o autor culto ás serpes aparece tamén, en abundancia, nas
lendas irlandesas e britanas, algo que non nos debería de estrañar se temos en
conta os contactos culturais que estas tres nacións mantiñan.
Se queremos coñecer o culto
ás serpes ao longo da historia mundial e saber algo máis das insculturas con
forma de serpe en dous castros galegos recoméndovos, encarecidamente, a lectura
do artigo neste enlace:
 |
| Báculo do bispo Cebeira. |
O culto ás
serpes non pertence tan só ao mundo prehistórico senón que foi algo que,
culturalmente, soubemos conservar.
Temos dous exemplos desta
conservación no mundo iconográfico eclesiástico, estoume a referir aos báculos
do bispo Gonzalo (1070 a 1108, San Martiño de Mondoñedo) e o do bispo Paio de Cebeira
(1199 a 1218, Ribadeo).
Este último trátase dunha obra que se realiza en
Limoges entre fins do século XII e
principios do XIII. A peza apareceu dentro do sartego do bispo Cebeira, que se
atopa na vila de Ribadeo. Trátase dunha peza “que tiene 32 centímetros de largo, 15 de diámetro en
la voluta y 8 de ancho en el nudo, fue realizada con los materiales habituales
en la producción lemosina: cobre dorado, cincelado y esmaltado en champlevé,
con incrustaciones (…) la voluta remata en forma de serpiente y sirve de marco
a la escena de San Miguel luchando contra la bestia apocalíptica, que se
manifiesta como un dragón o un saurio de dos patas y larga y retorcida cola (…)
el nudo se forma con dos piezas semiesféricas achatadas, decoradas por
estilizados dragones de dos patas y larga cola en relieve”.
 |
| Anaco de báculo aparecido en S. Martiño |
En San Martiño consérvanse
un anaco de báculo de características semellantes a este de Paio de Cebeira,
trátase dunha peza de 14.5 centímetros de longo e 6.5 de diámetro no que”el nudo es calado y se decora con un motivo
zoomorfo habitual en este tipo de piezas: saurios – que podrían ser lagartos de
dos patas o dragones desprovistos de alas- de largo cuello, piel escamada y
largas colas”[1],
tal vez, lembrando á serpe que vivira na Furada.
Anterior aos dous citados, e tal vez máis
famoso ou polo menos máis querido, é o báculo do bispo Gonzalo Froilaz (San
Gonzalo), nel atopamos, outra vez, á serpe como iconografía principal. A
descrición facilitada polo profesor Izquierdo Perrín é a seguinte: “El báculo es de bronce dorado, cincelado, de pequeño
tamaño; le falta una parte del nudo. Se conserva también el bastón de madera,
aunque muy deteriorado. El nudo se decora con unos triángulos alternados y
dorados que dejan en la zona central una especie de rombos; en sus extremos
pequeñas molduras lisas dan paso al bastón y a la voluta. Esta es de sección
hexagonal decreciente hacia el final en el que se ve una pequeña cabeza de
animal con bola en su boca”[2]. Sobre esta peza ten
falado Bango Torviso no seu libro Galicia Románica, e sobre o animal que remata
a voluta coida que pode representar a un dragón e da bola que mantén na súa
boca “no seu estado orixinal sairía unha
cruz”.
 |
| Báculo de San Gonzalo |
O termo serpe quedou gravado
na nosa toponimia e así: “Aún hoy en día la mención
la serpiente es muy frecuente en la toponimia de Galicia y actualmente, entre
otros, todavía se conserva en los siguientes lugares: Pozo da Serpe y Furna da
Serpe (Vigo); Cabo da Serpe (Redondela); Rabuserpe (Moaña); Serpe (Poio);
A Serpente (O Grove); Cabo da Serpe y Cavadas da Serpe (A Lama); Cova da Serpe
(Ferrol); Sobre a Serpe (Cedeira); Cova da Serpe (A Laracha); Pena da
Serpe (Moeche); A Serpe y Fonte da Serpe (As Somozas); A Serpente (Touro);
Camiño da Serpe (Paderne); Cruceiro da Pedra da Serpe (Ponteceso); Serra da
Cova da Serpe (entre las provincias de A Coruña y Lugo); Cova das Serpes y Rego
das Serpes (Barreiros); Cal da Serpe (Viveiro); A Furada da Serpe y Montes da
Serpe (Foz); A Serpentiña (Pantón); Val da Serpe (Manzaneda)”.
Mais tamén o termo serpe
aparece como apelido, así acontece, e podemos ler, nun documento redactado en
Santiago o 13 xuño de 1410 no cal se fai referencia a que os bens que
pertenceran ao finado subcolector de Mondoñedo, Roi Fernández, deben de ser
entregados ao bispo de Mondoñedo. Estes bens son: “o dito lugar de Vila Johanne, con todas suas casas, casares e chantados
e ortas(…) que o dito mestrescola poseya enna fiigresia de Santiago de Foz”[3];
o curiso deste documento é que entre as testemuñas aparece un tal Sancho Serpe.
Era tan natural o tema das
serpes xigantes que non estraña a ninguén e así, por moito que nos estrañe hoxe
en día, podemos ver que o feito de matar unha serpe xigante podía ser unha
razón para xustificar unha fidalguía.
 |
| Dragón nun bestiario medieval galego |
No ano 1496 Xoán González
de Xestido, veciño de San Pedro de Labrada, preiteaba na Real Chancelería de
Valladolid para reconquistar a súa fidalguía. Entre as testemuñas que presenta
está Xoán Sanxurxo, un fidalgo de 60 anos e veciño da parroquia de Burela. Na
súa declaración afirma que coñecera ao avó do demandante, chamado tamén, Xoán
Gonzalez, o vello, “y que
oyera desçir a los dichos sus mayores y mas ancianos que su abuelo del dicho
Juan Gonçales el viejo que se llamava (2) fisiera la iglesia de Sant Pedro de
Miñotos, que llevara en su tiempo patronasco de la dicha iglesia y que asy lo
llevaban sus parientes descendientes del dicho i que oyera desçir que tenia
armas i caballo i tres fijos escuderos a caballo i que mataran una sierpe en la
dicha feligresía de Miñotos, que comia los onbres i los ganados que al tiempo
que la fueron a matar la dicha sierpe i la mataron”.
Como vemos o feito de crer
en serpes xigantes era algo moi habitual na nosa cultura galega e mariñán.
No hay comentarios:
Publicar un comentario